Liter.kz сайтында қызықты материал жарық көрді. Қызықты ғана емес, ұлттық өзіндік бірегейліктің жоғары деңгейдегі мәселесін көтеретін мақала. Дегенмен, тақырыбы біздің ойымызша тым қатаң қойылған: «Неге қазақтардың тегі мен әкесінің атынан орысша жалғауларды алып тастауға болмайды».
Eurasia24 өз ұстанымын редакциялық колонканың тақырыбында-ақайқындап, сол ұстанымды дәлелмен бекітуге тырысамыз. Дегенмен әуелі «Литерде» жарияланған мақалаға қысқаша шолу жасайық.
1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан мәдени жаңғыру кезеңін бастан өткеріп келеді. Соның бір айқын көрінісі – біраз азаматтың орысша фамилия жалғауларын алып тастап, ұлттық түп-тамырға бет бұруға ұмтылысы. Дегенмен игі бастама ретінде бағаланатын бұл қадам іс жүзінде бір қатар тосын мәселелер туындатып отыр. Бұл туралы қазақша Уикипедияның жетекшісі Қайыр Рысбаев баяндады.
Тарихи анықтама: қазақтарда фамилияның пайда болу тарихы
ХХ ғасырға дейін қазақ халқында бүгінгі түсініктегі фамилия институты болмаған. Қазақ қоғамындағы туыстық жүйе «жеті ата» дәстүріне негізделді. Әр адам өзінің арғы тегін жеті атаға дейін атай алуы тиіс болған.
Кеңес өкіметі орнаған соң қазақ қоғамында айтарлықтай өзгерістер орыналды. Әкімшілік басқару жүйесі азаматтардың тегін бірыңғай ресейлік қалыпқа көшіруді міндеттеді. Соның нәтижесінде қазақтарға «-ов», «-ев», «-ин» жалғаулары енгізіліп, «тегі–аты–әкесінің аты» үлгісі құжат айналымында орнықты.
Орысша жалғаулардан бас тартудың ең алғашқы әрі айқын мәселесі – адамның есімі мен тегін ажырату қиындығы.
«“-ов”, “-ев”, “-ин” жалғауларынан бас тартқанда, есім мен текті ажырату қиынға соғады», – дейді Рысбаев. Мәселен Ержан Максим, Айдын Мурзатай деген мысалдар соның айқын көрінісі. Мұндай жағдайда тіпті адамның жынысын құжат арқылы анықтау да күрделене түседі.
Бұл мәселе Қазақстан демографиясы аясында ерекше мәнге ие. 19 миллион халықтың 13 миллионы этникалық қазақ екенін ескерсек, жеке басын анықтау жүйесі барынша жүйелі болуы тиіс. «Елімізде адамды толық сәйкестендіру үшін тегі, есімі және әкесінің аты қажет», – деп түсіндірді сарапшы.
Халықаралық контекст: неге өзге елдерде мұндай мәселе жоқ
Батыс мемлекеттерінде тек қалыптасу жүйесі мүлде басқа принциптерге негізделгенін ескеру қажет. Еуропа мен АҚШ-та олар сирек жағдайда ғана адамның есімінен тікелей жасалады. Бірақ ондай кезде міндетті түрде ажырататын белгі жалғанады. Мысалы, «-сон» жұрнағы: Джон — Джонсон.
Бұдан бөлек, Батыс елдерінде қалыптасқан тегілер көбіне адамның кәсібін(Смит – «ұста»), сыртқы бейнесін (Буш – «бұта»), немесе өзге де ерекшеліктерін (Спирс – «найзалар») сипаттайды. Бұл өз кезегінде есім мен тегінің табиғи айырмашылығын айқын көрсетеді.
Қазақтың «-ұлы» мен «-қызы» жұрнағы: қазіргі қоғамдағы жаңа қайшылық
Орысша жалғаулардың орнына дәстүрлі қазақ жұрнақтарын «-ұлы» (ұл) және«-қызы» (қыз) арқылы бүгінгі отбасы-әлеуметтік қатынастар аясында тектірәсімдеуге ұмтылыс, қосымша түсінбеушіліктер тудыра бастады.
Рысбаев мәселенің күрделілігін нақты мысалмен түсіндірді: “Егер Ерланесімді азаматтың тегі – Мұратұлы болса, ол Динара Әлиева Ахметқызыменүйленген жағдайда, жұбайының жаңа аты-жөні қалай рәсімделмек? “Мұратұлы Динара Ахметқызы” болады ма?”
Сөзбе-сөз аударғанда мүлде қисынға келмейді: «Мұратұлы Динара Ахметқызы» – яғни «Мұраттың ұлы Динара, Ахметтің қызы». Әрине, әйеладам “ұлы” болуы мүмкін емес. Ал мұны «Мұратқызы» деп өзгерткен күнніңөзінде де мәні бұрмаланады, өйткені Динара Мұраттың туған қызы емес, оның келіні.
Құрмет парадоксы: ізгі мақсат кейде қолайсыздық туғызады
Қазақстандықтардың бір бөлігі тегін өзгертіп, ата-бабаның атын ардақтаудымақсат тұтады. Дегенмен, бұл игі бастама іс жүзінде кейде тосын әріқолайсыз жайттарға ұласып, үлкенді құрметтеу дәстүріне қайшы келетіндейәсер қалдырады.
Рысбаев шынайы оқиғаны мысалға келтірді: «Атасының есімі – Смағұл, әкесінің аты – Аңғар, ал ұлының аты – Әлихан. Әлиханға Смағұл деген тек берілді. Бір күні мұғалім үйіне қоңырау шалып: “Смағұлдың әкесісіз бе?” – деп сұрағанда, Аңғар: “Жоқ, мен Смағұлдың әкесі емес, ұлымын”, – депжауап берген».
Қарапайым өмірлік жағдайды елестетейік: диплом табыстау рәсіміндесахнаға шыққан түлектің фамилиясы – атасының аты. Ал дәл сол атасысалтанатқа іс-шараға қатысып отырса, еріксіз түсінбеушілік туындайды. Солсияқты мектепте мұғалім анасына: «Сіз Наурызбайдың анасысыз ба?» – депсұрайды. Ал шын мәнінде ол әйел Наурызбайдың келіні.
Қайталану қаупі: есім мен тектің сәйкес келуі
Тағв бір мәселе – есім мен тектің толықтай сәйкес келу ықтималдығы. Мәселен, Бекзат Ахметова есімді қыз Алихан Бекзатқа тұрмысқа шығып, оның тегін қабылдаса, ресми түрде «Бекзат Бекзат» болып жазылады. Мұндай жағдай әкімшілік тұрғыдан да, әлеуметтік тұрғыдан да қолайсыз.
Eurasia24.media өз көзқарасын жан-жақты талдамақ.
Лингвистикалық қыры.
Лингвистикалық тұрғыдан алғанда, қазақ тегіндегі орыс жалғауынан бас тарту – посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттерге тән «деколонизация» үрдісінің бір көрінісі. Дегенмен, тіл – өзінің ішкі заңдылықтарымен сәйкесдамитын жүйе екенін ескеру қажет.
Қазақ аты-жөніндегі орыс жалғауы жүз жылдан астам уақыт ішінде орнығып, ұлттық тілдік жүйенің бір бөлшегіне айналды. Алайда оларды баламалысәйкестендіру тетіктерін енгізбестен алып тастау практикалық тұрғыданелеулі мәселелерге соқтырады.
Текті өзгертуге бағытталған талпыныс – ұлттық бірегейлікті іздеудің жәнеоны нығайтудың көрінісі. Алайда бұл құбылыстың екі өлшемін ажыратыпқарау маңызды: символикалық және практикалық. Символикалық мән айқынболса да, практикалық салдар көбіне ескерусіз қалып келеді.
Әкімшілік және құқықтық өлшем.
Қазіргі мемлекеттік басқару жүйесінде жеке тұлғаны сәйкестендірудіңбірізділігі басты талап болып саналады. Сондықтан бұл саладағы кез келгенөзгерістерді лингвистика, құқық және ақпараттық технология саласыныңмамандары бірлесіп қарастыруы қажет. Ал текті өз бетінше өзгертутәжірибесі құжаттық рәсімдерде, әсіресе халықаралық деңгейде, күрделікедергілер туғызуы мүмкін.
Редакциялық көзқарас
Бұл мәселе тек Қазақстанға тән құбылыс емес екенін де ескерген жөн. Мәселен, ағылшын тілінде Джон атты есімнен туындаған Джонсон фамилиясы ғасырлар бойы қалыптасып келеді. Белгілі жазушы О. Генри де өздәуірінде «Жаңа әлем» новелласында танымал тұлғалардың есімі мен тегініңалмасуынан туындайтын қызық жағдайларды шебер суреттеп «ИрвингВашингтоннан» бастап «Вашингтон Ирвингке» дейінгі тізбекті келтіреді. Ал Джордж Вашингтонның есімімен АҚШ астанасы аталғаны белгілі.
Бұл жерде басты назар аударарлық мәселе – кез келген елде, кез келгенхалықтың есімі мен тегінде оның өткен тарихы сақталады. Мәселен, кейбірараб әулеттерінің фамилиялары Пайғамбар заманынан бастау алып, оныңұрпақтарына немесе сахабаларының мұрагерлеріне қатысты екенін білдіреді. Бұл құбылыс қазіргі билеуші әулеттердің тарихи-менталдық негізінқалыптастырады.
Қазақ халқының қазіргі есімдері мен тектерінде ғасырлар бойғы тарихпенқатар, кеңестік кезеңнің де ізі сақталған. Бұдан толықтай бас тарту – ата-анадан безінумен тең. Ұрпақ алмасқан сайын қоғам өзгереді, ал цифрлықдәуір бұл өзгерістерді бұрынғыға қарағанда жеделдетіп отыр. Дегенмен, түбегейлі жаңғыру өткеннің негізінде қалыптасуы тиіс. Өзгеріс уақытталабымен пісіп-жетілгенде ғана орнықты болмақ. Сондықтан бұл үдерісте асығыстыққа жол берілмеуі қажет.
Бұл жағдай латын әліпбиіне көшу үдерісімен үндес. Әліпбиді ауыстыру техникалық тұрғыдан мүмкін. Алайда “кириллицадан бас тартқан қазақ тілі жаңа жазумен қай бағытта дамиды?” деген маңызды сұрақ туындайды. Өйткені туыстас түркі халықтарының әрқайсысы өзіне тән графика қолданады, әрі олардың тілдік ерекшеліктері де айтарлықтай өзгеше.
Мемлекет басшылары Нұрсұлтан Назарбаев пен Қасым-Жомарт Тоқаевтың тектері қазақтың тілдік ерекшеліктеріне сай қалыптасқан. Бұл олардың халықаралық сахнадағы бейнесін айқын әрі орнықты көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда, мәселені асықпай, байыппен қарастырғаны жөн.
