Бұл колонкаға бастапқыда «Хабарды алмастырған Гүлнара» немесе «Бажкенова назарында» деген атау беруді ойлаған едік. Алайда уақыт өте келе, еліміздің ақпараттық кеңістігінің қалай жұмыс істейтінін және қазақстандық медиа саласының ішкі қыр-сырын айқын көрсетіп жүрген тұлғалардың бірі – Kaspi.kz компаниясының корпоративтік коммуникациялар жөніндегі жетекшісі Маржан Елшібаева екенін түсіндік.
Ақпараттық процестерді ашық көрсетіп жүрген бұл әріптестеріміздің еңбегі баға жетпес. Қоғам да, билік те олардың еңбегін атап өтуге тиіс.
Алдымен негізгі сұраққа жауап берейік: адам өміріндегі басты қажеттілік не?
Әрине, ең әуелі адамға азық қажет – тамақсыз көпшілігіміз үш апта да шыдамас едік. Сусыз да өмір жоқ – бір жұтым су ішпесек үш күнге жетпей әлсірейміз. Ауа да сондай қажет – дем алмай үш минуттан артық отыра алмаймыз.
Бірақ ақпарат та ауадай қажет: жаңа жаңалықтар легін күн сайын тұтынғымыз келеді, ал кейбірі интернетте тәулік бойы отырып-ақ жаңалық іздейді. «Адам – жеген асының айнасы» деген сөз бар. Ал бүгінгі ақпарат ғасырында адам бейнесін тек жегені емес, смартфоннан көріп-тындағаны, сенімі мен сол сенім қалыптастыратын ойы мен әрекеті де айқындайды.
Бұқаралық ақпарат құралдары әр дәуірде әртүрлі сипатта болды: бір заманда ол патша жаршылары мен базардағы сыбыстардан тұрды. Кейін газет пен радио пайда болды. Біздің ата-әжелеріміздің үйінде күні-түні қосулы тұратын репродукторлар болды, уақыт өте келе олардың орнын теледидар басты.
Қазіргі цифрлық дәуірде ақпарат кеңістігінің ахуалы түбегейлі өзгерді. Бұл енді бұрынғы «Казахстанская правда» мен «Egemen Qazaqstan» емес, тіпті «Время» газеті де өз кезеңін өткерді. Қазір ақпарат тетігін «Хабар» мен «КТК» емес, Гүлнара Бажкенованың «Ордасы» мен Маржан Елшібаеваның «Айраны» ұстап отыр.
Қазақстанда азық-түлік бағасы әлі де қымбат – мемлекеттік статистикаға сәйкес, отбасы бюджетінің жартысынан астамы тамаққа жұмсалады. Су да кейде тегін емес. Ал ақпарат – өмір үшін ауадай қажет өнім – бізге тегін ұсынылады. Тіпті ақпарат таратушылар аудитория үшін өзара бәсекеге түсіп, оқырман мен көрермен назарын тартуға тырысады: кімге көбірек қарайды, кімнің айтқанын, көрсеткенін есте сақтайды – сол жеңеді.
Тегін ірімшіктің қайда болатынын бәріміз білеміз. Ал ақпарат одан да маңызды өнім, әрі оны өндіру айтарлықтай көп шығынды және жоғары біліктілікті қажет етеді – бұл кәдімгі ірімшік цехындағы жұмыс емес.
Ақпарат саласының ел үшін, экономика мен саясат үшін маңызына қарайтын болсақ, оны тіпті Теңіз, Қарашығанақ, Қашаған кен орындарындағы мұнай концессияларымен де салыстыруға келмейді – бұл одан да қымбат әрі ел үшін маңызды.
Егер ақпарат өндірісіне тең келетін сала іздесек, ол – банк ісі болар еді. Мұны өзінің «Орда» жобасының 30 пайыз иесі болып табылатын Гүлнара Бажкенова да көрсетті: ол белгілі бір банк пен банкирмен қақтығыстан кейін өзін қорғау үшін жариялылық «прожекторын» қосып, ақпараттың қоғамдағы рөлін айқын дәлелдеп берді.
Ақпарат өндірісіне шынайы балама іздесек, оған тең келетін сала – банк секторы шығар. Мұны «Орда» жобасының 30 пайыз үлесіне ие Гүлнара Бажкенова да айқын көрсетті: ол белгілі бір банк пен банкирмен текетірестен кейін өзін қорғау үшін жариялылықты пайдаланып, ақпараттың қоғамдағы күшін паш етті.
«Граната ұстаған Гүлнара» қысымға қарамастан қоғамды таңғалдырған және мемлекетті де ойландырып тастаған біраз шындықты жайып салды. Видеоматериалда «қолжетімді емес» деген белгі қойылғанымен, ол толықтай жойылған жоқ. Жай ғана шектеулі қолжетімділік режиміне ауыстырылған. Яғни, қажет болған жағдайда қайта қолжетімді болуы мүмкін. Жазылған дүние жоғалмайды. Ал интернеттегі ақпарат тіпті де өшпейді.
Қазіргі таңда «газет пен шұжықты ұнататындар, олардың қалай жасалатынын білмегені дұрыс» деген сөз бар. Ақпаратқа деген ықыласыңызға әсер еткіміз келмейді, бірақ «Орда» авторының еңбегі – ақпараттың қалай дайындалатынын ашық айтып, бүкіл шығармашылық топты жұрт алдына шығарғанында. Ақпараттық қауіпсіздік пен сауатты тұтыну мәдениеті бүгінде ерекше мәнге ие. Бірі жаңа ақпаратты қалайды, бірі уақыт сынынан өткен материалға жүгінеді, енді бірі өткір немесе ащы пікірлерді іздейді. Дегенмен, барлығына ортақ негізгі талап — ақпараттың шынайылығы мен сапасы. Оның мазмұны жалған деректерге толы емес екеніне көз жеткізу маңызды.
Ақпаратты сеніммен қабылдау үшін оның дереккөзі мен авторы ашық әрі анық болуы қажет.
Гүлнара Бажкенованың мәлімдеуінше, аты атала бермейтін белгілі бір «банк» пен «банкирмен» байланысы бар «Сана» атты орталық жұмыс істейді. Осы құрылым аясында бірқатар «тәуелсіз» ақпарат құралдары мен блогерлер шоғырланған. Бұл топтың Мемлекет басшысының Телерадио кешенімен және ішкі саясатқа жауапты кейбір лауазымды тұлғалармен байланысы бар деген пікір айтылуда. Алайда нақты кім шешім қабылдайды, кім тапсырма береді, кім орындайды деген сұрақтарға нақты жауап жоқ. Жалпы бұл айтылғандардың барлығы шындыққа қаншалықты жанасатыны да белгісіз.
Сол сияқты, «Орда» платформасы таратқан жоғары лауазымды тұлғаларға қатысты мемлекетке опасыздық жасады деген мазмұндағы ауыр айыптаулар да қоғамда үлкен сауал тудырып отыр. Бұл ақпараттардың рас-өтірігі әзірге белгісіз. Қазіргі жағдайда тек болжам жасауға ғана тура келеді.
Қалай болғанда да, жарияланған ақпарат ресми жауапты қажет етеді. Бұл – ұлттық заңнамада көзделген уәкілетті мемлекеттік органдардың функционалдық міндеттерін орындау тұрғысынан да қажет. Жаза – қандай жағдай болса да, бұлтартпас әрі ең қатаң болуы тиіс. Ақпараттық сала толық жекешелендірілгенімен, бұл — мемлекетке өзінің реттеуші рөлінен бас тартуға себеп бола алмайды. Ақпараттық кеңістікті реттеу — табиғи монополиялар саласын бақылаудан да маңызды. Себебі әлеуметтік желілер арқылы таралатын ақпарат елдің өміріне тікелей ықпал етеді, кейде тіпті тариф өсімінен де үлкен қоғамдық резонанс тудырады.
Жалпы алғанда, егер санитарлық-эпидемиологиялық бақылау функциясы мемлекет құзырында қалатын болса, онда ақпараттық гигиена да тек тұтынушылардың жеке жауапкершілігіне жүктелмеуі тиіс. Ішкі саясатқа жауапты Президент әкімшілігі өкілдері қоғамға ақпараттық кеңістікте болып жатқан жағдайды түсіндіріп, бұл салада мемлекеттің рөлі қандай екенін нақтылауы қажет.
Гүлнара Бажкенова өз тарихи рөлін атқарып шықты, оған алғыс білдіреміз. Егер оның орнында жағдайды прагматикалық тұрғыда бағалайтын, салқынқанды адам болса, ең басында-ақ мынадай қарапайым нәрсені түсінер еді: егер журналистік қызметке ақы төленсе, әсіресе ірі көлемде төленсе — онда тапсырыс берушінің шарттарын мойындауға тура келеді. Немесе ондай келісімнен мүлдем алшақ жүрген жөн. Бірақ Бажкенова бұл жерде өзін жай журналист ретінде емес, ерекше медиа-менеджер ретінде көрсетті: ол қомақты қаржы мен журналистік еркіндікті бір-бірінен бөлек нәрсе деп қабылдады. Мұндай жасампаз романтизм – кез келген жаста да, кез келген кәсіпте де көркем қасиет.
«Бар өмірдің өткінші екенін біле тұра, шын жүрегімен сүюге тәуекел еткен ерлерге тағзым. Өмірдің мәңгі еместігін ұмытып, әр күнін соңғы реттей сүретін асқақ рухты жандарға құрмет. Осы орайда біз де Гүлнараға мың алғыс айтамыз.
Алайда романтизм туралы айтқанымыз артықтау болды-ау, бұл жерде, сірә, таза прагматикалық есеп басым түсіп тұрғандай. Жақында ғана, түрлі терістеулерге қарамастан, «Орда» ақпараттық ресурсы «Нұртлеу мен Гаджиев Қазақстанды қалай өз уысына жинап жатыр» деген мазмұндағы материалдарын жариялай берді. Ал қазір бұл тақырып аяқасты жабылды. Гүлнара Бажкенова болса, ештеңе болмағандай, еліміздің астанасынан соңғы оқиғаларға қатысты пікір білдіруін жалғастыруда. Айта кетейік, сыртқы істер министріне қатысты ауыр айыптаулар да ешқандай «шектеулі қолжетімді» материалға айналған жоқ – демек, бұл бағытта да бір шешімді күтіп отырған сияқты. «Орданың» АҚШ-қа қоныс аудару жоспары да, көріп отырғанымыздай, кейінге шегерілген. Билік басындағы түрлі топтар Бажкенова тарапынан жаңа ақпараттық жарылыстардың алдын алуға ұмтылып отырғандай. Бірақ сонымен қатар, өзара тартысқа түскен тараптардың да бір-бірі туралы жинаған деректерін ашық кеңістікке шығарып, қоғамдық пікірге ықпал еткісі келетіні байқалады. Бұл жағдайда «Орда» — барлық жағынан сенімді, тәжірибеден өткен алаң ретінде көрініп отыр.
Алайда «Орда» ақпараттық ерлігіне таңданумен қатар, қарама-қарсы сипаттағы, бірақ сондай-ақ маңызды ашықтық үлгісін де естен шығармау керек. Бұл – «Айран» жобасы. Мұнда керісінше, бәрі ретімен. Қаржы мен ақпараттық топтар арасында ешқандай дау немесе келіспеушілік жоқ. Бұл үйлесімділіктің себебі — Маржан Ельшибаева. Ол еліміздегі ең табысты банктердің бірінде қоғаммен байланыс бөлімін басқарады. Сонымен қатар, «Айран» жобасындағы маңызды рөл де — оның қолында. Маржанның айтуынша, арнаның инвесторлары бар, бірақ әзірге олар өз аттарының аталғанын қаламайды. Өйткені олар өз іскерлік беделдерін тек сәтті жобалармен байланыстырғысы келеді. Ал «Айран», Маржанның сөзіне қарағанда, әзірге стартап. Дегенмен әріптесінің айтуынша, Маржан бұл стартаптың тең иесі. Яғни, сырттай қарағанда стартап болғанымен, қаржы жағынан бұл – табысты жоба.
Егер мұндай лауазымдарды қатар атқару мен ашық мәлімдемелерден қандай да бір нақты ақпараттық месседж іздеуге тырысқанда, «Айран» арнасы — Kaspi.kz-тің ақпараттық стартапы ма екен деген еріксіз ой келеді. Егер бұл біздің қате пікір болса, онда бұл мәселеге Kaspi.kz-тің корпоративтік коммуникациялар жөніндегі жетекшісі түсініктеме берсін.
Маржан Ельшибаеваның қатысуымен түсірілген бірқатар көзге түсетін видеолар «Айран» арнасында қолжетімсіз болып тұр, бірақ олар мүлдем өшірілмеген — бәлкім, қандай да бір сәтті күтіп отырған шығар. Күлкілісі сол, «Айран» арнасында түрлі «сепаратистерді» немесе Путинді жақтаушыларды «күтіп жүргендер» деп сипаттайды, бірақ бұл жағдайда арнаның өзі кім болды?
Дегенмен, банк саласындағы процестер мен медиа өкілдерінің арақатынасы қаншалықты қызықты болғанымен, бұл жағдайға мемлекеттік органдар тарапынан да қандай да бір жауап қатылса дейміз.
Негізі «Айранның» күнделікті, аса бір ерекшеленбейтін, бірақ белгілі бір бағытпен ұсынылатын ақпараттық өнімдері де, «Орда» арқылы тарап жатқан шын не жорамал сенсациялар да – билік ішіндегі ішкі саяси үдерістердің айнасы іспеттес екенін бәріміз түсінеміз. «Хабар» бұрынғыдай тіпті символикалық рөлін де атқара алмайтын күйге түскен жағдайда, ел ішінде тұрақтылықты шайқау мүмкін емес екенін ашық көрсетіп отыратын бір құрал керек-ақ.
Біз, «Еуразия24», осылай ойлаймыз. Егер қателессек, ағаларымыз түзетер деп үміттенеміз.
Постскриптум орнына «Кәдімгі ғажайып» фильмінен алынған үзіндімен аяқтайық «…өлім кейде олардан айналып өтеді». Ешқандай астар іздеудің қажеті жоқ — біз тек классиктің сөзін қайталадық.
Мемлекеттің ақпараттық кеңістіктегі қызметіне қарап, таңданбасқа амал жоқ. «Орда» тарапынан жүргізіліп жатқан ақпараттық әрекеттер де өз алдына ерекше сипатқа ие. Болашақта бұның жалғасы бұдан да күрделі болар ма екен деген ой туады. Айтылып жүргендей, егер Нұртілеу мырза АҚШ-қа елші болып тағайындалатын болса, сол елде Бажкенова ханым әлдеқашан Конгресс пен БҰҰ жанында аккредитациядан өтіп қойғанын да ескеру қажет.
Алайда, кез келген ғажайыптың шегі болады. Бажкенова мен Нұртілеу арасындағы қатынастар, «Орда» мен банк, сондай-ақ банкирмен арадағы байланыстар, «Сана» орталығы мен ішкі саясатқа жауапты әкімшілік өкілдері жөніндегі хикаялардың барлығы бір логикалық түйінге келуі тиіс. Әзірге ол түйіннің шешімі көрінбей тұр.
