Кез келген тарихи негіздің өзегі — халық. Бұл — өз дәуіріне сай келетін, сол кезеңнің сұранысын бейнелейтін тарихи халық. «Тарихи халық» пен «дәуір» – мағыналас ұғымдар: біз «дәуір» десек, соның артында халықты көреміз, ал «халық» дегеніміз – өз дәуірінің көрінісі. Бұл екеуін бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Халық та, дәуір де үнемі қозғалыста. Олар қоғамдағы өзгерістерге оқиғалардан кем түспейтін серпінмен жауап береді. «Менің басқа халқым жоқ» деген киелі сөздер өткен дәуірде қалды. Ал біз бүгін айналамызда басқа адамдарды көріп отырмыз — бұл, бәлкім, жаңа дәуірдің жаңа халқы болар. Олар – сол дәуірдің хабаршысы іспетті. Бұл буын өзге әндерді тыңдайды (бір кездері жан тебіренткен кеңестік әндер оларды еліктірмейді), олар анекдот айтпайды, интернет-мемдермен әзілдеседі, сүйікті кинофильмдерден алынған репликалар емес, әлеуметтік желідегі лента арқылы ойлайды. Олардың қаһармандары да, әуестіктері де басқа. Бұл – тұтынуға бейімделген, сән мен көркем өмірді жақсы көретін, сатып алуды және одан ләззат алуды білетін, бірақ сонымен бірге жаңа нәрсе жасауда әлі де тәжірибесі жетіспейтін адамдар. Қысқасы, олар – өмір сүріп тұрған, шынайы халық: бір мезетте әрі артықшылықтары, әрі әлсіз тұстары бар әлеуметтік құбылыс.
XXI ғасырдың 20–30-жылдарындағы бүгінгі қоғамда бұл адамдар әзірге шешуші рөлге ие емес. Дегенмен дәл осы буын ғасыр соңына қарай Ресей қандай елге айналатынын және ол кімге «табынатынын» айқындайтын негізгі күш болмақ. Адамдармен бірге жүретін барлық тарихи өзгерістер түптеп келгенде халықтың этникалық матрицасына сіңеді. Бұл матрица әрбір 3–4 «дәуірден» соң жаңарып отырады. Осындай циклдер этногенез деп аталады, олардың ұзақтығы – шамамен 1000–1200 жыл. Бұл уақыт аралығы өткен соң бұрынғы этнос әлсіреп, жойылады да, оның орнына жаңа, көбіне мүлде басқа сипаттағы этнос пайда болады. Сондықтан да біз кейде бір географиялық кеңістікте өмір сүріп жатқан, бірақ бір-бірінен мүлде өзгеше халықтар туралы айтамыз. Қытайлық суперэтнос – бес мың жыл бойы өзінің этникалық болмысын және тарихи сабақтастығын сақтап қала алған сирек мысалдардың бірі, бәлкім жалғыз мысал да шығар. Ол бірнеше этногенездік циклдерден аман өтті. Көптеген халықтар (және бұлардың саны басым) этногенетикалық циклдің соңына жеткенде жойылып, басқа этностарға айналады. Жаңа этностық жүйе бұрынғы этникалық құрам негізінде жаңадан түзіліп, олардың арасындағы байланысты қайта құру арқылы қалыптасады.
Осылайша, тарихты этногенездік циклдер негізінде қарастыратын құрылымдық үлгі этникалық жүйелер арқылы тарихи үдерістерді зерттеу мен болжаудың қосымша мүмкіндіктерін ашады. Ал зерттеу тәсілінің өзі де кеңейіп, жүйелі-құрылымдық талдау деңгейіне көтеріледі. Мұнда құрылымдық элемент ретінде – «ұрпақ», ал функционалдық бірлік ретінде – «этникалық жүйе» алынады.
I-бөлімде біз осы әдісті Ресейдің қазіргі ахуалын тарихи-этногенездік факторлар тұрғысынан талдауға қолдандық (I-бөлім, 9-суретті қараңыз). Алдымен (және ең маңызды) анықталған жайт мынау: Ресей үшінші және төртінші тарихи «дәуірлердің» тоғысындағы кезеңде тұр және қазіргі таңда этникалық жүйенің күйреу шегіндегі күйін бастан кешіріп отыр. Бұл ахуал кем дегенде XXI ғасырдың соңына дейін, тіпті XXII ғасырдың ортасына дейін жалғасуы ықтимал. Мұндай күй – этникалық жүйенің күрделі шиеленіс сатысы. Егер бұл тарихи кезең жағымсыз сыртқы әсерлермен ұштасатын болса, жүйе мезгілінен бұрын ыдырап кетуі мүмкін. Айта кету керек, мұндай жағдай Ресей тарихында бұрын да болған. Мұның барлығы – алдын ала ескерту. Белгілі бір ресейлік тарихшы айтқандай, «сақтық – қорғаныс кепілі». Сонымен қатар, күн тәртібіндегі саяси мәселелермен қатар, тарихи-этникалық ауқымдағы жаһандық үдерістерді де ұдайы назарда ұстау қажет. Себебі тарихи бағдардан айырылып қалу – қауіпті.
Айта кету керек, АҚШ тарихында мұндай этногенездік проблемалар әзірге байқалған жоқ – бұл да елеусіз жайт емес. Америка халқы – иммигранттық негізде қалыптасқан, құрамы алуан түрлі және әлі де болса этностық тұтастық ретінде толық қалыптаса қойған жоқ. Бұған жету үшін, біз білетіндей, кем дегенде бір емес, бірнеше тарихи «дәуір» қажет. Ал АҚШ әзірге сол жолдың бастапқы, кіріспе кезеңін ғана еңсеріп отыр. Олар бұл жолды сәтті бастады, дегенмен алда оларды жаңа «дәуірлер» мен мүлде басқа, мүмкін — әлдеқайда күрделі тарихи сын-қатерлер күтіп тұр.
Этногенетикалық ерекшеліктер негізінде тарихи дамуды зерттеуде Еуропа мен осы кеңістікте қалыптасқан еуропалық суперэтносқа айрықша орын тиесілі. Жаңа, яғни Римнен кейінгі Еуропа этникалық қауымдастық ретінде IX–X ғасырларда түзіліп, бүгінде этногенездің мазмұндық сатыларынан өтіп, этногенетикалық циклінің аяқталу шегіне таяп қалған. Осы себепті еуропалық суперэтнос – біз оның қалыптасуы мен даму жолын толық қадағалай алатын сирек мысал. Мұндай мүмкіндік тек осы этностық жүйеде бар. Бұған қарағанда, АҚШ-тағы этногенез әлі бастапқы сатысында, ал Ресей еуропалық циклден шамамен 400–500 жыл кейін қалып келеді. Тек еуропалық этногенезді ғана шартты түрде «басы мен соңына дейін» тұтас зерттеу мүмкіндігі бар. Біз енді осыны жасауға тырысамыз.
Біріншіден, Көне Рим мен кейінірек өркениетті Еуропаға айналған кеңістік арасын бейберекетсіздік пен күйреуге толы бес ғасырға жуық уақыт бөліп тұр — бұл кезең кейіннен тарихта «Еуропаның қараңғы ғасырлары» деп аталды.
Еуропаның қайта жаңғыруының символдық бастамасы ретінде 800 жылы франк королі Ұлы Карлдың Римдегі Әулие Петр соборында императорлық тәж кию рәсімі есептеледі. Салтанат барысында Рим Папасы Лев III Үлы Карл қайта жанданған Рим империясының императоры деп жариялап, оның билігі ежелгі римдік императорлармен теңестірілуі тиіс еді. Алайда шын мәнінде Рим империясы қалпына келген жоқ. Соған қарамастан, Ұлы Карл тұлғасы мен франк корольдігі айналасында Еуропаны біріктіру үдерісі басталды. Бұл алғашқы біріктіру әрекеті ұзаққа созылмады — Карлдың немерелері (Лотарь I, Людовик II және Карл II) тұсында, 863 жылы империя ыдырап кетті. Кейінгі кезеңде Еуропадағы мемлекеттік бытыраңқылық осы жаңа құрылған құрылымдар аясында тереңдей түсті. Бұл үдеріс уақыт өте келе қазіргі ұлттық мемлекеттердің қалыптасуына алып келді. Айта кету керек, ұлттық мемлекет — Еуропаға тән тарихи жаңалық болатын.
962 жылы герман королі І Оттонның бастамасымен құрылған Қасиетті Рим империясы да Еуропада ежелгі Рим империясына ұқсас біртұтас, орталықтандырылған мемлекет құруға алып келген жоқ. Жаңа Еуропа өз тарихының бар кезеңінде, әсіресе 863 жылдан бастап (яғни іс жүзінде X ғасырдан бері), мемлекеттік тұрғыдан ала-құла, бытыраңқы аумақ болып қала берді. Алайда бұл жағдай оның этникалық тұтастығына кедергі болған жоқ — Еуропа ортақ этногенезге ие, біртекті этникалық қауым ретінде қалыптасты.
Сонымен қатар, Еуропада тек еуропалық этногенез ғана емес, сонымен бірге византиялық (грек) бағыттағы балама этникалық даму жолы да қатар жүріп отырғанын атап өткен жөн. Бұл бағыт шамамен 330 жылдан бастап 1453 жылға дейінгі кезеңді қамтиды — яғни Византия Осман түріктерінің қолына өткенге дейінгі дәуір. Қуатты Византия империясы 1100 жыл бойы өмір сүріп, өзінің тарихи және этногенетикалық ғұмырын Стамбул қаласындағы Фанар атты шағын тарихи ауданда аяқтады. Дәл осы жерде бүгінге дейін канондық православие шіркеуінің Константинополь патриархаты орналасқан. Ол алғашқы христиандық дәуірдің Еуропадағы ізі мен рухани мұрасын сақтап отыр. Сол Византия арқылы христиан діні кейін Ресейге де таралған.
Айта кетерлік жайт – Еуропадағы тарихи процестерге тек еуропалық этногенез ғана емес, византиялық (грек) этногенез де елеулі ықпал етті. Бұл бағытқа 330 жылдан 1453 жылға дейінгі кезең жатады — яғни Византияның Осман түріктерінің қол астына өткен уақытына дейін. Керемет Византия империясы, 1100 жылдық өмір сүру барысында, өз дәуірінде антикалық Грек мәдениетінің дәстүрлерін сақтап, оларды көршілес халықтарға жеткізе білді. Бұл этникалық өзек айналасында бірқатар ірі тарихи оқиғалар туындаған. Солардың кейбірін ғана атап өтсек: 1492 жылы Еуропа үшін Жаңа әлемнің ашылуы;
1440–1480 жылдары Алтын Орданың ыдырауы және Ресейдің татар-моңғол езгісінен босауына алғышарттардың қалыптасуы; XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында Батыс пен Орталық Еуропада өндірістік күштердің болашақ серпініне жол ашқан әлеуметтік-экономикалық құрылымдарды қайта құру кезеңі.
Осы тарихи қатарда византиялық этногенездің ұлы орыс этносының (орыс халқының) қалыптасуы мен дамуына тигізген әсері де ерекше орын алады. Дәл осы рухани және тарихи сабақтастық «Үшінші Рим» тұжырымдамасының негізін құрады. Бұл идеяны XVI ғасырда Елеазаров монахы Филофей алғаш рет алға тартқан болатын. Оның ойынша, «Үшінші Рим» дегеніміз — Рим мен Константинопольден кейінгі Ұлы Империяның жаңа астанасы – Мәскеу болуы тиіс. Осылайша, Ресейге Рим мен Византия сияқты тарихи миссия жүктеледі.Бұл жағдайда тарихи сабақтастық желісі — Рим – Константинополь – Мәскеу бағытында жалғасуы тиіс. Бұл идея орыс славянофилдерінің, әсіресе Фёдор Тютчев бастаған рухани-ағартушылық элитаның арманы болған.
Бұрынғы Константинополь, қазіргі Стамбул бүгінде үлкен, бірақ ішкі тұтастығы әлсіреген ислам әлемінің маңызды орталықтарының бірі саналғанымен, бұрынғыдай жаһандық маңызға ие емес. Мұның себебін, шартты түрде айтқанда, исламдық суперэтностың да еуропалық этногенез секілді ұзақ тарихи дамудың соңғы кезеңіне жетуімен байланыстыруға болады. Ислам дүниежүзілік дін ретінде VII ғасырда қалыптасқанын ескерсек, арада шамамен он төрт ғасыр өтті. Кей сараптамалық көзқарастарға сәйкес, тарихи өзіндік қорғаныс түйсігі Азиядағы әлеуметтік тұрғыдан осал мұсылмандарды Еуропаға қарай бағыттайды, олар онда төзімділік пен жанашырлық табуға үміт артады. Ал Еуропаның өзі де өз даму циклінің аяқталып келе жатқанын сезінгендей. Бір-бірімен тарихи жағынан сабақтас этногенездер халықтарды осылай жақындата түседі деген пікір бар.
Ақыр соңында, ресейлік суперэтнос бірнеше этногенездің тоғысында қалып отыр. Олар: өзінің төл этногенезі – қазіргі таңда қиын, бірақ үміт күттіретін күйреу шегіндегі фазада; еуропалық этногенез – этникалық жүйенің ыдырап, көмескілену кезеңінде; исламдық этногенез – естелік сипаттағы (мемориалдық) фазада; ал византиялық этногенез – тарихи сахнадан кеткенімен, оның метафизикалық рухы әлі де тірі және Ресейдің үстінен қалқып тұрғандай әсер береді. Сондықтан қазіргі Ресей туралы және оның болашағы жайында сөз қозғау – осы этногенездердің барлығын ескеруді қажет етеді. Ал бұл – біржақты түсіндіруге келмейтін, аса күрделі міндет.
Ресейге географиялық жағынан жақын орналасқан тағы бір маңызды этникалық құрылым – қытайлық суперэтнос. Оның этногенезі туралы біздің қолымыздағы нақты деректер аз болғанымен, Қытай қазіргі таңда ел дамуы үшін қолайлы саналатын — өсім мен серпін фазасында болуы әбден мүмкін деп болжауға негіз бар. Бұл факторды да Ресейдің бүгінгі жағдайын бағалау мен болашағын болжау барысында ескерусіз қалдыруға болмайды.
Соңғы этникалық құрылым – америкалық этногенез, географиялық тұрғыдан Ресейден алыс орналасқанымен, оның ішкі үдерістеріне айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бұл этногенез – біз сөз еткендердің ішінде ең жасы және ең серпінді дамып келе жатқаны, себебі ол әлі де өрлеу мен бастапқы қалыптасу сатысында. Осы ерекшелігі оны қазіргі жаһандық өзгерістерде аса белсенді факторға айналдырып отыр.
Қытайлық және америкалық этногенездерді ескеру Ресейге қатысты этногенетикалық талдау жүргізу ісін одан әрі күрделендіріп, болжам жасау мүмкіндігін төмендетеді. Мұндай жағдайда мәселені шешу үшін жаңа тәсілдер іздеп, стандартты емес құралдарды қолдануға тура келеді.
Дегенмен мұндай күрделі этногенетикалық үдерістерге көп жағдайда саясат араласып кетеді — мейлі ол ауқымды геосаяси саясат болсын, мейлі сәттік мүддеге негізделген конъюнктуралық саясат болсын. Соның салдарынан оқиғалардың табиғи дамуына саясат өз үстемдігін жүргізеді. Нәтижесінде этногенез деңгейі ұқсас немесе тарихи тұрғыда өзара жақындасуға бейіл елдер өзара тиімді шешім қабылдай алмай, табиғи үндестікке қарсы әрекет етіп жатады.
Мысалы, жоғарыда аталған этногенездердің ішінен тек үшеуі ғана — ресейлік, қытайлық және америкалық — қазіргі таңда «тірі» жүйелер ретінде қалыптасып отыр, яғни олар әлі де даму үстінде, әрқайсысы өз сатысында болса да, белсенді фазаларда тұр. Сондықтан бұл үш этногенез өзара тиімді әрекеттесіп, бірін-бірі толықтыра отырып ықпалдасуға қабілетті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде Ресей, Қытай және АҚШ өзара қатынаста саяси немесе идеологиялық сипаттағы жасанды тосқауылдарды айналып өтудің түрлі тетіктері мен құралдарын жинақтап, осы салада бай тәжірибе қалыптастырды. Бұл тәжірибе өзара пайдалы екіжақты ынтымақтастыққа жол ашуға мүмкіндік береді.
Алайда көпжақты қатынастар жағдайында мұндай амалдар көбіне нәтиже бермейді. Соның салдарынан ең жақсы дегеннің өзінде әртүрлі декларативті одақтар, блоктар, бірлестіктер мен дипломатиялық сипаттағы пішіншіл «беллетристикаға» ұқсас құрылымдар ғана дүниеге келеді.
Енді не істеу керек?
Мұндай жағдайда, шамасы, «жобалық тәсілді» қолдану орынды болар еді. Бұл тәсілде мүдделі тараптар — этностар немесе мемлекеттер — ортақ Жобаны бірлесіп әзірлеп, оны жүзеге асыру үшін тиісті өкілеттіктер мен ресурстарға ие Халықаралық консорциум құрады.
Көпжақты жобалық өзара іс-қимыл идеясы, әсіресе тарихтың сындарлы кезеңдерінде, көптеген халықтар дамуындағы дағдарысты фазаларға тап болған кезде, белгілі бір тақырыппен шектелмейтін, тарихи маңызы бар тәсіл ретінде қарастырылады. Бұл – қақтығысты жағдайларды өзара тиімді және ымыралы негізде шешудің пәрменді жолы. Осыған байланысты біз алдағы бөлімде қысқа мерзімді саяси ахуалға емес, ұзақмерзімді этногенетикалық қағидаттарға негізделген, тұрақты ынтымақтастықты көздейтін бір жобаның мысалын келтірмекпіз.
Әр жұма сайын! Eurazia 24 порталы Қазақстан Республикасының бұрынғы ғылым және жаңа технологиялар жөніндегі министрі, бұрынғы Премьер-Министрдің орынбасары, КСРО Ғылым академиясының Технологиялық лазерлер жөніндегі ғылыми-зерттеу орталығының алғашқы директоры, лазерлік техника саласындағы маман, техника ғылымдарының докторы Ғалым Әбілсейітовтің «Тарихтағы этникалық үдерістер» атты ғылыми-тарихи зерттеу еңбегінен үзінділер жариялайды.
Бірінші бөлімді мына сілтеме арқылы оқи аласыз.
