Экономикалық дискурс ондаған жыл бойы неолибералдық ортодоксия мен технократиялық риторика аясында қалыптасқан елде алғаш рет бұл қалыптасқан ұғымдарға тек күмән келтіріп қана қоймай, кәсіби тұрғыда талдап, әшкерелей алған еңбек жарық көрді. Сөз Қуат Ақыжановтың «Қазақстанның саяси экономикасы: неолибералдық догмадан әлеуметтік апатқа дейін» атты кітабы жөнінде болып отыр. Бұл жай ғана мақалалар жинағы емес — бұл елімізде ұзақ күткен интеллектуалдық серпіліс. Таңғаларлығы — отыз жылдан астам уақыт ішінде дәл осы деңгейдегі кәсіби экономист елдегі әлеуметтік-экономикалық трансформацияны мұншалықты терең, сыни әрі жүйелі тұрғыда зерттеген емес. Бұл еңбек — автордың жоғары академиялық дайындығын, халықаралық беделін және Қазақстан шындығын терең түсіну қабілетін үйлестіре білген алғашқы зерттеу. Қазақстандағы экономикалық және саяси құрылымдар үш онжылдық бойы неолибералдық түсініктердің тар шеңберінен шықпай өмір сүріп келді. Жекешелендіруді жаппай қолдау, «инвестициялық тартымдылық» ұғымын өзгермейтін ақиқатқа айналдыру, Ұлттық банктің мүлтіксіз тәуелсіздігіне сену, инфляцияны ғана бағдарлау — мұның бәрі елдегі экономикалық ой-пікірдің әртүрлілігіне жол бермеді.
Осы тұйық кеңістікті Қуат Ақыжановтың кітабы бұзып шықты. Бұл еңбек – өткір, дәлелді және оқырманға түсінікті. Автор академиялық нақтылықты да, публицистикалық серпінді тілді де шебер ұштастыра білген. Сондықтан бұл туындыны тек мамандар ғана емес, елдің ертеңіне алаңдайтын кез келген азамат қызығып оқитыны сөзсіз.
Неолиберализм және «қазақстандық жол» туралы ашық әңгіме
Қуат Ақыжанов бұл еңбегінде Қазақстанда жүзеге асқан «нарықтық реформалардың» шын мәнінде әлеуметтік апатқа, теңсіздіктің тереңдеуіне және отандық өндірістің күйреуіне әкелгенін нақты көрсетеді. Ол бүгінгі экономикалық құрылым – біртұтас, ойластырылған саясаттың нәтижесі емес, сырттан таңылған неолибералдық доктриналарды үш онжылдық бойы сынсыз көшіріп отырған отандық технократтардың әрекетінің жемісі екенін дәлелді түрде тарқатады.
Кітаптың ең құнды тұстарының бірі – автордың жай ғана сын айтып қоймай, осы өзгерістердің «ғылыми» негізі мен экономикалық теорияның қалай жұмыс істегенін ашып көрсетуі. Ол негізгі ағымдағы неоклассикалық үлгілерді қалай жекешелендіру керек екенін, табыс теңсіздігін және халық байлығының 1%-тың қолына шоғырлануын ақтап алуға пайдаланылғанын егжей-тегжейлі талдайды: терең мәні бүркемеленген терминдер, әдемі формулалар мен эвфемизмдер арқылы бұл үдерістер заңды әрі оң құбылыс ретінде ұсынылған.
Қазақстанда көптеген экономистер мен саясаткерлер қоғам үшін ең маңызды, бірақ қолайсыз сауалдардан айналып өтуді әдетке айналдырған: таптық жіктелу, аймақтық теңсіздік, олигархиялық топтардың ықпалы, мемлекеттің институционалдық әлсіздігі, сондай-ақ академиялық және практикалық ортада тек неоклассикалық бағыттағы экономикалық көзқарастың үстемдігі сияқты мәселелер жиі назардан тыс қалып жатады. Қуат Ақыжанов бұл жайттарды ашық әрі нақты деректермен айтады. Ол нарықтық фундаментализмнің қалайша элиталардың құрылымдық баю құралына айналып, сонымен қатар мемлекеттік институттардың әлсіреуіне жол ашқанын егжей-тегжейлі сипаттайды. Кітаптың ерекше назар аударарлық бөліктерінің бірі – «Неолибералдық эвфемизмдер мен постмодернистік ұғымдар сөздігі». Бұл бөлім ресми нарықтық риториканы түсінуге көмектеседі: мұнда жиі айтылатын «тұрақты даму», «инклюзивті өсім» немесе «инвестициялық тартымдылық» секілді ұғымдардың астарында шынайы мәні мүлде бөлек – таңдаулыларға пайда, көпшілікке әлеуметтік күйзеліс жатқанын оқырман айқын аңғарады.
Бұл еңбек – тек мамандар үшін емес. Ол – экономикалық саясатқа бейжай қарамайтын кез келген азаматқа арналған. Академиялық ортада жүрген ғалымнан бастап құрылыс алаңындағы жұмысшыға дейін, министрліктегі шенеуніктен студентке дейін – бәріне айтары бар. Журналистер бұл кітапты оқыса, жаттанды ұғымдарды қайталамай, экономикалық шындықты өзгеше көзқараспен бағалауды үйренер еді. Саясаткерлер үшін де пайдалы – себебі Қазақстанға бетін сипаған реформа емес, бағыттың түбегейлі өзгерісі қажет екенін ұғындыруы мүмкін. Студенттер бұл еңбектен экономикалық ойдың балама, өмірге жақын әрі әділетке негізделген бағыттары бар екенін көрер еді. Елдің экономикалық болашағына алаңдайтын, «қалыпты жағдай» деп қабылданып кеткен тұжырымдарға күмәнмен қарай алатын әр азамат үшін бұл кітаптың берері мол.
Қуат Ақыжановтың бұл кітабы – ұлттық деңгейдегі интеллектуалдық пікірталасқа шақыру. Бұл – Қазақстандағы экономикалық ойды құрғақ статистика мен технократиялық клишелерден аршып алып, оны өмірмен байланыстыра қарауға жасалған талпыныс. Бұл – нақты сұрақтар қою талабы: біздің экономика кім үшін жұмыс істеп жатыр? Өсімнің игілігін кім көруде? Қазақстанда кедейлік пен әлеуметтік теңсіздік неге тұрақты құбылысқа айналды? Таңғаларлық жайт, осындай еңбек елімізде алғаш рет, отыз жылдан кейін ғана жарық көріп отыр. Мүмкін, біз осы күнге дейін біреудің кәсіби, батыл әрі жүйелі түрде мынаны ашық айтуын күтіп келген шығармыз: неолибералдық ұстаным бізді әлеуметтік тығырыққа тіреп отыр. Енді бұл үн естілді және оны елемеу мүмкін емес. Қуат Ақыжановтың зерттеулері мен жарияланымдары Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық шындықты терең түсінуге негіз болатын теориялық-әдістемелік тұғыр қалыптастырып келеді. Бұл еңбектер неолибералдық теория мен практиканы сын тұрғысынан талдаудан бастап, жаңа индустриялық және әлеуметтік саясатқа қатысты нақты ұсыныстарға дейінгі кең ауқымды қамтиды. Оның ғылыми мұрасы – бір автордың тұтас зерттеу бағдарламасы ретінде қарастыруға әбден лайық. Ақыжановты саяси экономиканың отандық мектебін қалыптастырушы ғалым ретінде атауға негіз бар. Бұл мектеп – экономикалық демократия институттарын аналитикалық тұрғыда зерттеуге, мейнстримдік (неоклассикалық) экономикалық әдістерді сыни қайта қарауға және эмпириялық деректерге негізделген ғылыми дәлдікке сүйенетін методологиялық бағдарымен ерекшеленеді.
Еділ Мамытбеков, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты жанындағы Сенаторлар кеңесінің мүшесі
