Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің Еуразиялық зерттеулер орталығы мен Ресей СІМ-не қарасты ММХҚИ Халықаралық зерттеулер институты Оңтүстік Кавказдағы оқиғалар мен Иран мен Израиль арасындағы шиеленіс аясында Ресей, Қытай және Иран мүдделеріне Орталық Азия кеңістігіндегі стратегиялық және геосаяси қауіп-қатерлерге қатысты ахуалдық талдау жүргізді.
Талқылауға келесі сарапшылар қатысты: Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің профессоры, Еуразиялық зерттеулер орталығының директоры А.А. Колесников; Симферопольдегі Таврия ақпараттық-талдамалық орталығының директоры А.В. Бедрицкий; Душанбе қаласындағы «Фарс» ақпарат агенттігінің өңірлік бюросының жетекшісі К.И. Бекмұхамедов; халықаралық қатынастар жөніндегі сарапшы (Астана) Н.И. Кузьмин; Уфа қаласындағы «Берлек-Бірлік» геосаяси зерттеулер орталығының сарапшылары А.В. Чекрыжов пен А.Р. Сүлейманов; Воронеждегі Antiterror Today интернет-порталының бас редакторы О.А. Столповский; Новосібір мемлекеттік экономика және басқару университетінің «Ресей – Орталық Азия» өңірлік салыстырмалы зерттеулер орталығы зертханасының меңгерушісі Д.А. Борисов; Өзбекстан Ғылым академиясы Мемлекет және құқық институтының аға ғылыми қызметкері Р.Р. Назаров (Ташкент). Кездесудің модераторы — Ресей СІМ ММХҚИ Халықаралық зерттеулер институтының жетекші ғылыми қызметкері А.А. Князев.
Түркияның прокси ойыны: “Екі мемлекет – бір халық”
Александр Князев: «Қазір Әзербайжанда Ресейге қарсы бағытталған саяси жобаның белгілері айқындала бастады. Мұндай жоба кезінде Украинада жүзеге асырылып, оның қазіргі ауыр ахуалына алып келді. Ұқсас үрдістер Молдова мен Арменияда да байқалуда. Әзербайжан қазіргі таңда Украина басынан өткерген кезеңге барынша жақындап қалды. Және менің ойымша, Ресеймен бұрынғы сенімге негізделген қарым-қатынасқа оралу мүмкін емес секілді. Иә, ынтымақтастықтың жекелеген түрлері сақталуы мүмкін — кезінде Украинамен де мұнай мен газ тасымалы жалғасып тұрды ғой. Алайда Әзербайжанның Ресей үшін ұзақ уақыт бойы достыққа жат ел ретінде қалып қою ықтималдығы жоғары екенін жоққа шығаруға болмайды».
Николай Кузьмин: «Әзербайжанның аймақтық рөлі артты ма? Айтарлықтай емес. Бұл елдің саяси салмағы, сондай-ақ насихаттық әрі имидждік бағыттағы белсенділігі бұған дейін де жеткілікті деңгейде еді. Ал экономикалық тұрғыдан алғанда, өсім байқалмайды. Қазақстанмен арадағы сауда бұрын қалай мардымсыз болса, сол күйінде қалды – саудаласатын нақты өнім де көп емес. Болашақтағы мүмкіндіктер қандай? Ресей мен Әзербайжан арасындағы шиеленістің аясында қандай да бір қауіптер бар ма? Қазақстан үшін бір тәуекел бар. Біз Еуропалық одақтың қолдауымен Каспий арқылы белгілі бір бағытты іске қосқымыз келеді. Транскаспий бағыты Қазақстанның Еуропа және жалпы Батыспен байланысын кеңейтуге жол ашуы тиіс. Алайда Иран мен Ресей бұл бастаманы қолдамайды. Егер бұл екі ел арасындағы ынтымақтастық нығая түссе, онда олар «Каспий бестігі» аясындағы келісімдерге сүйене отырып, бұл процестерге кедергі келтіруі ықтимал».
Денис Борисов: «Әзербайжанның ұстанымы түсінікті: Ресейге қарсы риторика халықаралық аренада өз ұстанымын ақтап алуға мүмкіндік беретінін олар жақсы түсініп отыр. Армениямен болған соңғы қақтығыс Баку үшін бедел жағынан өте қолайсыз болды. Осы жағдайда президент ең алдымен Батыстың алдында өз позициясын түзету үшін тексерілген тәсілге жүгінді — Ресейге қарсы бағыт ұстанды. Бұл тәсіл белгілі бір деңгейде тиімді болды. Мәскеумен қарым-қатынастың шиеленісуі Әзербайжанға қосымша еркіндік беріп отыр. Алайда Армениямен тағы бір қақтығыс туындаса, ол бұл жолы «тарихи жерлерді азат ету» деген ұранмен емес, елдің негізгі аумағы мен Таулы Қарабақ арасындағы көлік байланысын шешуге бағытталған экспансиялық саясат ретінде бағалануы мүмкін. Мұндай жағдайдың ушығуы Ресей, Қытай және Иранның өзара жақындасуын одан әрі жеделдетуі ықтимал».
Александр Бедрицкий: «Иранның Орталық Азиядағы ықпалы, меніңше, айтарлықтай емес. Осы тұрғыда Тегеран Ресеймен қарым-қатынасын нығайтуға ерекше мүдделі. Егер одақтастық не кем дегенде серіктестік сипаттағы тығыз байланыстар сақталатын болса, Иран бұл мүмкіндікті өз мүддесі үшін пайдалана алады. Ресей үшін де Орталық Азия кеңістігінде жаңа одақтастың пайда болуы пайдалы болмақ. Өйткені аймақ елдері, қалай болғанда да, Ресейдің Украинаға қарсы соғысты жалғыстырғанын қалайды. Әрине, бұл – Батыстың қосымша санкцияларының күшеюі жағдайында орын алып отыр.
Мұндай жағдайда не істеу керек? Қалыптасқан ахуалда ең алдымен Ресейдің Орталық Азияда, жалпы ТМД кеңістігінде жүргізіп отырған сыртқы саяси құралдар жиынтығын қайта қарастыру қажет деп санаймын. Ресей экономикалық тетіктерді сыртқы саясат мүддесінде қолдану тәжірибесіне ие және мұны бұған дейін де бірнеше рет көрсетті. Алайда бұл құралдардың тиімділігі, яғни серіктес елдердің сыртқы саяси бағытына нақты ықпал ету әлеуеті — даулы мәселе. Шындығында, мұндай тетіктер көбіне жасырын түрде қолданылып келеді. Дегенмен, ұлттық мүдделерді айқын әрі нақты түрде мәлімдеу – анағұрлым тиімді болар еді. Мәселен, 2013–2014 жылдарға дейін Украинамен қалыптасқан терең экономикалық байланыстар бұл елдің сыртқы саяси бағдарын түбегейлі өзгертуіне тосқауыл бола алмады. Сол сияқты, Молдоваға көрсетілген экономикалық қысым бұл елдің экономикасына елеулі залал келтіргенімен, оның еуропалық бағытын тежеуге жеткіліксіз болды. Бұл, әрине, Ресей үшін тиімді емес. Осыған ұқсас үрдістер Орталық Азия аймағында да байқалуы мүмкін. Егер өңір елдері Ресеймен саяси-экономикалық ықпалдастықтан біртіндеп алшақтай берсе, бұл олардың өздері үшін де оңайға соқпасы анық. Алайда, ахуалды тек экономикалық қысым арқылы түзеу – нәтиже беретініне кепіл жоқ. Сол себепті, Мәскеу тарапынан кешенді, жүйелі және саяси құралдармен толықтырылған тәсіл қажет.
Александр Колесников Орталық Азиядағы Түркияның ықпалын сипаттай отырып, бұл бағытта бірқатар маңызды деректерге тоқталды. «Еуразиялық даму банкінің қазіргі деректеріне сәйкес, Түркия еуразиялық кеңістіктегі тікелей шетелдік инвестиция көлемі бойынша жетекші үш елдің қатарына кіреді. Соңғы уақытта бұл инвестициялардың айтарлықтай бөлігі Қазақстанға бағытталуда. 2022 жылмен салыстырғанда, түрік инвестициясының көлемі 46 пайызға өскен. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 4 мыңнан астам түрік компаниясы жұмыс істейді. Олардың қатарында Алматы қаласындағы әуежайды басқаруға қатысатын жетекші әуежай операторы да бар. Сонымен қатар, соңғы кезеңде қорғаныс саласындағы ынтымақтастық та белсенді түрде дамуда. Қазақстан — Орталық Азия елдері арасында Түркиямен бірлесіп соққы жасайтын ұшқышсыз ұшу аппараттарын (дрондарды) өндіруді қолға алған алғашқы мемлекет. Қырғызстанда Түркия шетелдік инвестор елдер арасында үшінші орында тұр. Ел аумағында түрік капиталы қатысқан 300-ден астам компания жұмыс істейді. 2024 жылы қорғаныс өнеркәсібі саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. «Манас» және «Ош» халықаралық әуежайлары түрік инвесторларының басқаруына берілді. Түркия қазіргі таңда Түрікменстан, Қазақстан және Әзербайжан порттарында қуатты логистикалық хабтар мен еркін сауда аймақтарын құру бағытында белсенді жұмыс жүргізіп жатыр. Сонымен қатар, Анкара Баку–Тбилиси–Карс теміржол желісі арқылы жүк тасымалын ұлғайтуға ниетті. Түркия сондай-ақ Қытай–Қырғызстан–Өзбекстан теміржолы жобасына қолдау көрсетіп келеді. Бұл бастама Қытай мен Еуропа арасындағы баламалы логистикалық дәліз құруды көздейді. Суэц каналын айналып өтетін бұл бағыт Түркияның іскер және саяси элитасы арасында жоғары бағаланып отыр. Жалпы алғанда, Түркияның Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) кеңістігіндегі белсенділігі Ресейдің ғана емес, одаққа мүше басқа да елдердің мүдделеріне тікелей ықпал етеді. Бұл үрдіс ЕАЭО және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) аясындағы көпжақты ынтымақтастыққа әсер етуі мүмкін. Айта кету керек, Түркия жүргізіп отырған саясат – тек әскери-саяси емес, экономикалық бағыттағы бастамалар да – НАТО басшылығымен өзара үндестік пен үйлестіру негізінде жүзеге асырылады.
Александр Бедрицкийдің пікірінше, қазіргі кезеңдегі Әзербайжанның жаңа рөлі – оның Түркия бақылауындағы прокси-мемлекетке айналуында және Түрік сыртқы саясатының сәтті үлгісі ретіндегі көрінісінде жатыр. «Түркияда әзербайжандықтарға деген көзқарас аса жылы болмаса да, Әзербайжанда Түркияға ерекше құрметпен қарайды. Әзербайжанның тіпті өңірлік аймақтарында да «Түркия мен Әзербайжан – біртұтас» деген ұран жазылған баннерлер мен Қарабақ соғысында қаза тапқан шейіттердің портреттері кеңінен орналастырылған. Бұл — үгіт-насихат жүйесі жұмыс істеп тұрғанының айғағы. «Екі мемлекет – бір ұлт» қағидасы Әзербайжанда тек саяси деңгейде ғана емес, қоғамның түрлі деңгейлерінде де кең қолдау тауып отыр.
Бұл тұрғыда екінші маңызды мәселе — Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) болашағына қатысты. Егер Зангезур дәлізін ашу жүзеге асырылып, нақты жұмыс істей бастаса, қазіргі уақытта көбіне идеологиялық сипаттағы және салыстырмалы түрде аз ресурсты қажет ететін ТМҰ-ға экономикалық өлшем қосылады. Бұл өз кезегінде ұйымның дамуына жаңа серпін беруі ықтимал. Мұндай жағдайда Орталық Азия елдері мен, мүмкін, Қытай тарапынан да экономикалық мүдделілік артуы мүмкін. Сонымен қатар, Түркия ТМҰ-ны түркілік және исламдық құндылықтарға негізделген жаңа интеграциялық құрылым ретінде қарастырып отыр. Бұл құрылым Ресейдің ықпалы әлсіреген өңірде пайда болған вакуумды алмастыруға бағытталған. Осы ретте Орталық Азияда этникалық сипаттағы билік жүйелері (этнократиялар) қалыптасып үлгергені байқалады. Қазір басты назар діни негіздегі ортақтықты қалыптастыруға ауыса бастаған. Бұл өз кезегінде қосымша қауіпті тудыруы мүмкін.
Артур Сүлейманов: «Таяу Шығыстағы қақтығыстар тарихи тұрғыдан қарастырғанда, әдетте өңірде жүйелі өзгерістер пісіп-жетіліп, «ойын ережелері» ауыса бастаған кезеңде орын алатынын байқаймыз. Қазіргі уақытта біз геосаяси ықпалдардың жаңа қайта бөліну кезеңіне куә болып отырмыз. АҚШ Таяу Шығыста ұзақ уақыт бойы үстем күш болып келгенімен, қазір оңтайлы кезең емес. Бұл ретте өңірдегі басқа да ықпалды ойыншылар белсенділігін арттыра бастаған. Бұл тек Қытаймен шектелмейді – АҚШ-тың Еуропадағы одақтастары, әсіресе Ұлыбритания да белсенді рөлге ұмтылуда.
Егер Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказдағы үдерістерге әсер ететін қазіргі Таяу Шығыстағы қақтығыстың негізгі параметрі жөнінде сөз қозғайтын болсақ, ең алдымен, бұл – аймақтағы белгісіздік пен ықтимал сценарийлердің көптүрлілігі дер едік. Сонымен қатар, өңірдің геосаяси маңызы да артып келеді. Бүгінде Батыстың Таяу Шығыс пен Кавказ бағытында белсенділік танытуы жайдан-жай емес. Әсіресе, Ұлыбританияның Әзірбайжан мен Армения элиталарына ықпалы айтарлықтай екені баршаға мәлім. Алайда қазіргі геосаяси жағдай Батыс үшін күрделене түсуде. Бұл, ең алдымен, объективті себептермен – ресурстар тапшылығымен және Батыс елдерінің экономикасының жаһандық оңтүстік елдерімен салыстырғанда баяу дамуымен байланысты. Аталған факторлар Батысты нақты әрекеттерге көшуге мәжбүрлеп отыр.
Батыс біз үйренгендей бірыңғай құрылым емес екені айқындала түсті. Қазір бұл кеңістіктегі қайшылықтар жүйелі сипат алып отыр. Еуропа әл-ауқаты ұзақ уақыт бойы АҚШ-тың әскери қолдауы, Ресейдің арзан энергоресурстары және халықаралық қаржы институттарының көмегіне сүйеніп келді. Алайда бүгінде бұл тіректер әлсіреуде.
Ұлыбританияның ЕО-дан шығуы одақтың саяси ықпалын төмендетіп, Берлин мен Париж арасындағы ішкі бәсекелестікті күшейтті. Бұл жағдайда нақты жеңімпаз жоқ. Кей сарапшылар Ұлыбритания Израиль элитасына да ықпал етіп отыр деп санайды. Лондон аймақта АҚШ немесе Түркия секілді өзге қуатты ойыншылардың күшеюін қаламайды. Осы ұстаным арқылы Ұлыбритания өз энергетикалық ресурстарын пайдаланып, Еуропаға әсер етуді көздейді және өзін жаңа көшбасшы ретінде орнықтыруға тырысуда.
Ресейге қатысты айтар болсақ, 2024 жылы Башар Асадтың режимі құлағаннан кейін көптеген сарапшылар Мәскеудің Таяу Шығыстағы ықпалы әлсіреді деген пікір айтты. Алайда, осыдан екі апта бұрын Сирия астанасы ресми түрде Ресей басшылығына жүгініп, елге қайта оралуын сұрады. Себебі Сирия билігі Таяу Шығыстағы тұрақтылықтың — не Ұлыбританияға, не АҚШ-қа қажет емес екенін түсінген. Сондықтан Ресей нақты егемендікке ие мемлекет ретінде, оның ұлттық мүдделеріне сай келсе, аймаққа қайта оралады.
ӨҚТ, ҰҚШҰ, ШЫҰ және басқалары
Николай Кузьмин ОТМҰ (ОТГ) жөнінде пікір білдірді: «Біз үшін Түркі мемлекеттері ұйымы – достар клубы тәрізді: бәрі бір-бірін ағайын деп атайды, жағымсыз сөз айтылмайды, дау-жанжал туындамайды. Дегенмен, бір ғана мәселе бар: Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған үшін ОТМҰ аясында Солтүстік Кипр Түрік Республикасын заңдастыру аса маңызды. Әрине, біз де Солтүстік Кипрдің тәуелсіздігін мойындауға қарсы болмас едік. Онда тұрған ештеңе жоқ, ол жаққа бәрі барып жатыр, британдықтар да, немістер де, сол жақтан үй сатып алып жатыр. Алайда Еуропалық одақ бұл мәселеге түбегейлі қарсы. Егер біз – бұл ретте тек Қазақстан немесе Әзербайжан ғана емес, кез келген түркі мемлекеті – Солтүстік Кипрді мойындау мүмкіндігін ресми түрде талқылай бастасақ, Еуроодақ бұл әрекетке бірден жауап беріп, санкциялар қолданылатынын аңғартады. Ешкім санкциялардың қолданылғанын қаламайды, себебі бұл жолғы санкциялар салалық емес, жекелеген тұлғаларға бағытталуы мүмкін – ал бұл ең ауыр шара боп саналады. Ал егер балаларыңыз немесе банк шоттарыңыз Еуроодақ елдерінде болса, онда бұл ұйыммен ашық текетіреске бару мүмкін емес.
Көпжақты ұйымдар тақырыбына оралған Александр Князев ОТМҰ-ның тиімділігін жоғары бағаламауға шақырды. «Бұл ұйымның шынайы ықпалына қатысты асыра баға берудің қажеті жоқ деп есептеймін. Шешімі консенсус арқылы қабылданатын барлық өңірлік ұйымдар, әдетте, төмен тиімділікпен ерекшеленеді. Мәселен, өткен жылы ШЫҰ саммитінде ШЫҰ–Ауғанстан байланыс тобының жұмысын жандандыру мәселесі көтерілді. Алайда шешім қабылданбады, себебі бір мемлекет қарсы болды, соның салдарынан бұл мәселе күн тәртібінен алынып тасталды», – деді ол. ОДКБ-дағы жағдай біршама жақсырақ, алайда консенсусқа қол жеткізу бұл ұйым аясында да оңай емес.
«Мысалы, ОДКБ-де кез келген әскери-қауіпсіздік ұйымына тән маңызды элемент – сыртқы саяси әрекеттерді келісу тәжірибесі жоқ. Қатысушы елдердің, мысалы, өзге мүше елдерге қарсы саясат ұстанатын мемлекеттермен әскери ынтымақтастық орнатуына ешбір шектеу қойылмаған. Бұл – елеулі олқылық. Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан НАТО-мен, Еуропа елдерімен, сондай-ақ АҚШ-пен бірқатар қорғаныс бағдарламаларына қатысып келеді. Мұндай аспектілер уставтық және шарттық құжаттарда нақты көрсетілуі тиіс. Әйтпесе бұл ұйымды толыққанды әскери-саяси одақ деп атауға келмейді. Мұның басты себебі – консенсус қағидасы», – деп түйіндеді сарапшы.
Алексей Чекрыжов: «Оңтүстік Кавказдағы соңғы оқиғалар сырт көзге онша байқала бермейтін, бірақ болашақта аймаққа әсер ететін қауіп-қатерлерді тудыруда. Ең әуелі, ақпараттық кеңістікте Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) пен Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының (ҰҚШҰ) беделін түсіруге бағытталған жүйелі әрекеттер байқалып отыр. Әсіресе, соңғы уақытта ҰҚШҰ-ға қарсы теріс пікірлер күшейіп, бұл ұйымның имиджін Еуразия елдерінің тұрғындарының алдында әлсіретуге тырысатын ақпараттық шабуылдар жиілеп кетті. Мұндай жасанды түрде қалыптасқан ақпараттық ағындар, бұған дейінгі тәжірибе көрсеткендей, аймақтық тұрақтылыққа оң әсер етпейді. Екіншіден, посткеңестік кеңістіктегі елдердің әскери-саяси саладағы қазіргі үрдістері Ресейдің қауіпсіздік саласын экономикалық тұрғыдан қамтамасыз етудегі ықпалының әлсірей түскенін көрсетеді. Мысалы, Батыс елдері, Түркия және Орталық Азия мемлекеттері бірлескен әскери-өнеркәсіптік жобаларды іске асыруда, оның ішінде ұшқышсыз ұшу аппараттарын (дрондар) және басқа да заманауи технологияларды жергілікті деңгейде өндіру жолдары қарастырылуда. Бұл жағдай қауіпсіздік саласындағы өңірлік тепе-теңдіктің өзгеріп жатқанын аңғартады. Осы тұрғыда ашық күйінде қалып отырған маңызды сұрақ — ҰҚШҰ (ОДКБ) ұйымының өңірлік қауіпсіздіктің стратегиялық кепілі ретіндегі беделін қарапайым азаматтың көз алдында қалай сақтап қалу және күшейту қажет? Сарапшылар қауымында бұл бағытта түрлі пікірлер айтылуда. Солардың бірі – қауіпсіздік жүйесін экономикалық құралдар арқылы нығайту, яғни ҰҚШҰ елдерінің өңірлік қауіпсіздікті бірлесе дамытуға дайын болуы жағдайында, экономикалық және сауда салаларында жеңілдіктер ұсыну. Мысал ретінде Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) аясындағы тетіктерді атауға болады. Бұл – талқылауды қажет ететін, даулы тұсы бар ұсыныс, дегенмен кейбір мамандардың пайымынша, ҰҚШҰ-ға мүше болу елдерге нақты экономикалық артықшылықтар әкелуі тиіс. Атап айтқанда, еңбек миграциясына арналған квоталар, жеңілдетілген сауда рәсімдері және басқа да преференциялар қарастырылуы мүмкін. Мұндай тәсіл ұйымның тиімділігіне сенімді арттырып, оны қауіпсіздік қана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін құрылым ретінде танытуға мүмкіндік бермек.
Көлік-коммуникациялық байланыстар, оның ішінде «Солтүстік–Оңтүстік» халықаралық көлік дәлізі аясындағы ынтымақтастық мәселесіне тоқталған сарапшы Денис Борисов бұл бағыттағы түйткілдерді шешу жолдарын ұсынды. «Қазіргі экономикалық жағдайда Иран мұндай ауқымды инфрақұрылымдық жобаны өз бетінше жүзеге асыра алмайды, сондықтан ортақ шешімдер мен бірлескен инвестиция қажет. Бұл тұрғыда Қытайдың қаржылық серіктес ретіндегі рөлі орынды. Себебі Иран – Қытай экономикасы үшін негізгі мұнай жеткізушілердің бірі саналады. Сонымен қатар, Дональд Трамп әкімшілігінің тұсында санкциялық қысым күшейгеннен кейін, Қытай стратегиялық әріптестеріне инвестиция салу қарқынын арттыра түсті. Алайда бұл бағытты Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ) аясында ілгерілету қиынға соғуы мүмкін. Сол себепті сарапшы үшжақты — Ресей, Иран және Қытай арасындағы жеке келіссөз алаңын құруды ұсынады. Оның пікірінше, мұндай ықшам формат нақты мәселелерді жедел шешуде көпжақты ұйымдарға қарағанда әлдеқайда тиімді болмақ».
Ал дәліздердің соңы – тас қабырға…
Александр Князевтің айтуынша, Израиль мен Иран арасындағы қазіргі қақтығыс тек Таяу Шығыс аймағына ғана емес, сонымен қатар «Солтүстік–Оңтүстік» халықаралық көлік дәлізі (МТК) жобасына да қауіп төндіріп отыр. Бұл үдерісте Ресей мен Иранның Әзербайжанмен қарым-қатынасындағы күрделі факторлар да өз ықпалын тигізуде. Қазіргі таңда осы дәліздің батыс тармағының болашағы күмән тудырып отыр. Айта кетерлігі, бұл бағыттың даму әлеуетіне бұған дейін де сенім аз болған. Осы орайда, жалғыз балама ретінде шығыс бағыттағы құрлық дәлізі — Қазақстан мен Түрікменстан арқылы өтетін желі ғана қалады. Алайда бұл тармақты кеңейту үшін, Иран аумағында, техникалық сипаттағы елеулі қиындықтар бар. Атап айтқанда, осы бағыттағы теміржол инфрақұрылымы ірі инвестицияны қажет етеді. Бұл жобаны іске асыру және кеңейту үшін көпжақты қаржылық әрі техникалық шешімдер талап етеді.
Егер мәселе теңіз бағыттары — атап айтқанда, «Солтүстік–Оңтүстік» халықаралық көлік дәлізі немесе «Орта дәліз» (Trans-Caspian) туралы болса, онда ең күрделі әрі шешуші факторлардың бірі ретінде Каспий теңізі деңгейінің өзгеруін атауға болады. Қазіргі таңда бұл табиғи құбылыстың заңдылықтары толық зерттелмеген, сондықтан болжау мүмкін емес. Интернетте 1992 жылы Ресей Президенті Борис Ельциннің Каспий теңізінің көтерілуіне байланысты су тасқынынан зардап шеккен аймақтарға көмек көрсету туралы жарлығының сканерленген нұсқасы кең таралған. Ол уақытта Дагестан, Қалмақия және басқа да жағалау өңірлері айтарлықтай су астында қалған еді. Бүгінде Каспий маңы елдері су деңгейінің төмендеуін ескере отырып, порт инфрақұрылымын қайта құруға кіріскен. Бұл жұмыстарға түбін тереңдету арналары мен басқа да инженерлік шаралар кіреді. Алайда, он жылдан кейін теңіз деңгейі қайта көтерілмейтініне кім кепіл? Сонда не болмақ? Бұл — өте күрделі экожүйе, сондықтан онымен байланысты жобаларда аса мұқият және ғылыми негізделген тәсіл қажет. Бұған қоса, теңіз бағытындағы инфрақұрылым — тек табиғи факторлармен емес, сонымен қатар күрделі және қымбат шешімдерді талап ететін логистикалық мәселелермен де бетпе-бет келеді.
Көлік дәліздері тақырыбын жалғастыра отырып, ақпараттық кеңістікте «Орта дәліз» немесе ені бойынша өтетін Транскаспий маршруты жөнінде мақсатты түрде жүргізіліп жатқан манипуляциялық тәсілдерге назар аударған жөн. БАҚ-та бұл бағыт арқылы жүк тасымалының көлемі ұлғайып жатқаны, сондай-ақ Қазақстан мұнайы Каспий арқылы көптеп экспортталып жатқаны жиі айтылады. Алайда бұл ақпараттар нақты көрсеткіштермен сирек дәйектеледі. «Орта дәлізбен» өтетін транзит көлемі Транссібір бағытының жалпы ағынының 1%-ын ғана құрайды. Алайда осы дәліздің 5 жылда 6 есе өскені жиі айтылады. 2024 жылы Баку–Тбилиси–Жейхан арқылы Қазақстан 1,4 млн тонна мұнай экспорттаса, КҚК арқылы – 63 млн тоннадан астам. Бұған қоса, Атырау–Самара бағыты мен Қытайға бағытталған экспорт бар, бірақ бұл мәліметтер көп жағдайда ескерілмейді. Қазірше Транскаспий маршруты тұрақты әрі сенімді бағытқа айналды деуге негіз жоқ. Бірақ ақпараттық манипуляциялар шынайы жағдайға қарама-қайшы қоғамдық пікір қалыптастыруда. Себебі түсінікті: бұл – саяси жоба. Онда басты мақсат – жүк тасымалын Ресей мен Иранды айналып өтуге бағыттау.
Зангезур дәлізі жобасына қатысты айтар болсақ, бұл бағытта Иранның да балама бастамасы бар екенін еске салған жөн — ол Зангезур аймағын айналып өтетін Арак немесе Арас дәлізі жобасы. Алайда, «Шығыс–Батыс» бағыты бойынша ұсынылып отырған кез келген маршруттар мен бастамаларды, әсіресе «Орта дәліз» шеңберінде, көбіне PR-кампанияның бір бөлігі ретінде қарастырған жөн. Егер әлемдік саясаттағы Дональд Трамптың басты стратегиялық мақсаты — Қытайға қарсы тұру болса, онда ол Еуропа елдерін Қытаймен сауда соғысына тартуға тырысатыны да ықтимал. Бұл жағдайда Шығыстан Батысқа және кері бағытта тасымалданатын жүк көлемі артады деуге негіз жоқ. Керісінше, көлемі күрт төмендеп кетуі мүмкін. Біз мұндай жағдайды соңғы жылдары Ресей мен ЕО арасындағы өзара санкциялар салдарынан бастан өткердік. Сол сияқты, Қытай мен Еуропа арасындағы саудада да күрт құлдырау орын алуы ықтимал. Оның үстіне бұл бағыттың мультимодальды сипаты — яғни теңіз, теміржол және автокөлік қатынасының үйлесуі — оны қымбат әрі күрделі етеді. Ал соған қарамастан, бүгінде жүк тасымалының негізгі бөлігі әлі де Ресейдің аумағы арқылы өтетін Транссібір магистралі мен БАМ және Қазақстан–Ресей–Беларусь бағыттары арқылы жүзеге асуда. Себебі бұл бағыттарда тасымал құны әлдеқайда төмен. Соңғы уақытта тіпті Қытай мен Орталық Азиядан шыққан жүктің, соның ішінде Өзбекстан бағытындағы тасымалдың Иран аумағы арқылы, Каспий теңізінің оңтүстік жағалауын бойлай құрлық жолымен жеткізілетіні туралы ақпарат жиілей түсті. Бұл — Ирандағы белгілі бір тәуекелдерге қарамастан, бизнестің прагматикалық шешім қабылдап жатқанын көрсетеді. Мұнда басты қағида: ештеңе жеке эмоцияға емес, таза экономикалық тиімділікке негізделеді.
Касым Бекмұхамедов: «Егер Иран мен Израиль арасындағы әскери қақтығыстар кең ауқымда жалғасын тапса, онда өңірдегі елдер Иран аумағы арқылы өтетін транзиттік бағыттарды пайдалану мүмкіндігінен айырылуы ықтимал. Мұндай жағдай бұған дейін, маусым айындағы қарулы шиеленіс кезінде де байқалған болатын. Ахуал одан әрі ушығуы мүмкін. Әсіресе, егер Израиль тарапы Ирандағы маңызды инфрақұрылым нысандарына, соның ішінде стратегиялық маңызы бар Чабахар мен Бендер-Аббас порттарына әуе соққылары жасайтын болса, жағдай күрделене түспек. Қазіргі таңда Иран Орталық Азия, Кавказ және Еуропа арасында жүк пен энергия ресурстарын тасымалдау арқылы едәуір кіріс алып отыр. Тек 1403 иран күнтізбесі бойынша (яғни 2024 жылдың 21 наурызынан 2025 жылдың 21 наурызына дейін) бұл кіріс көлемі 1 миллиард доллардан асқан. Алайда Зангезур дәлізі іске қосылған жағдайда, тауар ағынының едәуір бөлігі осы жаңа бағытқа ауысып, нәтижесінде Иранның транзиттік табысы қысқарады. Ирандық экономистер мен логистика саласының сарапшылары бұл жағдай елдің жалпы ішкі өсу қарқынына да кері әсер етуі мүмкін екенін алға тартады. Олардың бағалауы бойынша, бұл Иран экономикасының өсімін 1–2% төмендетуі ықтимал. Сонымен қатар, транзит ағындарының Иран аумағынан алшақтауы елдің «Бір белдеу — бір жол» секілді жаһандық бастамалар аясындағы стратегиялық орнын әлсіретеді. Бұл өз кезегінде Иранның Оңтүстік Кавказбен ықпалдастығын азайтып, сонымен бірге Түркия мен Әзербайжанға транзиттік бағыттағы рөлін күшейтуге мүмкіндік береді.
Зангезур дәлізінің америкалық тарапқа берілуінің геосаяси салдары — бұл АҚШ-тың Иранның солтүстік шекараларында тікелей орналасуына мүмкіндік алуы. Мұндай жағдай Вашингтонға Иранға қарсы әртүрлі бағыттағы іс-қимылдарды жүзеге асыруға жол ашуы мүмкін. Соның ішінде, АҚШ бақылау құралдарын орнатып, Иран аумағындағы әскери әрекеттерді қадағалау мүмкіндігін иеленуі ықтимал. Оңтүстік Кавказдағы күштер теңгерімінің мұндай өзгерісі, әсіресе Ресейдің аймақтағы ықпалының әлсіреуі аясында, Иранның ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне айтарлықтай қатер төндіреді және бұл жағдай Тегеран үшін стратегиялық тұрғыдан өте қолайсыз деп бағаланады.
Николай Кузьмин: «Қазақстан жайлы айтар болсақ, Иран мен Израиль арасындағы жанжал еліміздің саяси элитасы мен экономикасы үшін шешуші мәнге ие маңызды мүдделерге тікелей әсер етпейді. Осы тұрғыдан алғанда, біз не Иранның, не Израильдің жағында емеспіз. Әзірбайжанның Израильге мұнай немесе мұнай өнімдерін жеткізуін де айыптамаймыз. Сондай-ақ, бір жағынан Израильді өткір сынға алып, екінші жағынан онымен сауда қатынасын үзбеген Ердоғанның ұстанымына да түсіністікпен қараймыз. «Солтүстік–Оңтүстік» дәлізі әлі күнге дейін толыққанды жұмыс істемей отыр. Үндістан Чабахар портын ірі көлік хабына айналдыруды жоспарлағанымен, бұл жоба әлі де бастапқы құрылыс кезеңінде тұр. Бендер-Аббас портынан Орталық Азияға дейінгі инфрақұрылым да аса жақсы деңгейде емес. Сол себепті бұл бағыт Қазақстан үшін басты басымдық емес. Ал Транскаспий дәлізі — ел үшін, әсіресе саяси элита үшін аса маңызды. Халық даналығында айтылғандай, «байлығың қайда болса, жүрегің де сонда». Біздің саяси элитаның активтері негізінен Еуропада орналасқан, сондықтан олардың стратегиялық мүдделері де сол аймақпен байланысты. Осы себепті, егер Еуропа Транскаспий жобасын қолдайтын болса, біз де бұл бастаманы қолдаймыз. Соған қарамастан, Қытай мен Еуропа арасындағы тауар айналымының негізгі бөлігі — шамамен 90 пайызы — әлі күнге дейін солтүстік бағыты, яғни Ресей, Беларусь, Польша арқылы өтеді. Ал Транскаспий бағытымен (Ақтау, Баку және т.б. арқылы) небәрі 10 пайыздан аз көлем тасымалданады. Бұл бағытты қолдауымыз көбіне саяси себептерге негізделген».
Александр Князев: «Осы мәселеге байланысты бір оқиға есіме түсіп отыр: шамамен 15 жыл бұрын бір қазақстандық философ: «Қазақстан менталдық тұрғыдан алғанда әлдеқашан Еуропада» — деген еді. Ал енді Транскаспий дәлізіне келер болсақ, бұл жөнінде өткен жылы Дүниежүзілік банктің жасаған қорытындысын еске түсірген жөн. Айта кетерлігі, бұл ұйым Ресей мен Иранды айналып өтетін көлік жобаларына әдетте оң көзқараспен қарайды. Соған қарамастан, Дүниежүзілік банк «Орта дәліз» тек Оңтүстік Кавказ бен Орталық Азия елдері арасындағы өңіраралық сауда бағыты ретінде қалыптасады деп есептейді.
Денис Борисов: «Израиль мен Иран арасындағы жанжалдың өңірге әсері туралы айтқанда, ең алдымен экономикалық салдарына назар аударған жөн. Бұл әсіресе Иранның Еуразия кеңістігін байланыстырудағы транзиттік рөліне және көлік-логистикалық қолжетімділікке тікелей қатысты. Алайда меніңше, мұнда ең күшті ықпал – ақпараттық сипатта болды. “12 күндік соғыс” барысында кеңінен тараған жаңалықтар мен эмоциялық реңктегі жариялымдар “Солтүстік – Оңтүстік” дәлізіне деген сенімді әлсіретіп, бизнес ортада пессимизм туғызды. Бұл үрдіс, сөзсіз, инфрақұрылымға инвестиция тартуға деген ықыласты азайтып, Ресей үшін де жағымсыз фон қалыптастырады. Сондықтан, ақпараттық қысымға қарамастан, бұл бағыттағы жұмыстарды жалғастыра беру маңызды. Мүмкін, дәлізді дамытумен арнайы айналысатын, табыстылық емес, стратегиялық мақсаттарға негізделген мемлекеттік құрылым құру қажет болар. “Солтүстік – Оңтүстік” бағыты Ресейдің өз ішінде де дамытуды қажет етеді. Мысалы, Новосібірдегі бірқатар логистикалық компаниялар бұл жобаны Ресейдің еуропалық бөлігіне ғана өзекті деп санайды. Ал Сібір өңірі үшін Каспийге теміржол арқылы шығу РЖД тарифтерінің жоғарылығына байланысты шектеулі. Соның салдарынан тасымалдаушылар көбіне Қазақстан арқылы автокөлік жолдарын пайдаланғанды жөн көреді».
Иран–Израиль қақтығысының Орталық Азияға ықпал параметрлері туралы
Касым Бекмұхамедов: «Иранның саяси және әскери басшылығы 12 күнге созылған соғыста АҚШ, бірқатар еуропалық мемлекеттер мен өзге де елдердің қолдауына ие болған Израильге қарсы тұра алғанын, сондай-ақ ұлттық мүдделерін қорғауға қауқарлы екенін ерекше атап өтуде. Бұл қақтығыстың Орталық Азияға әсері геосаяси, экономикалық және діни-конфессиялық дейгейде байқалуы мүмкін.
Географиялық жағынан алғанда, біздің өңір Иранға тікелей жақын орналасқан, сондықтан аталған мемлекетте орын алған оқиғалар Орталық Азияда да белгілі бір салдар туындатуы ықтимал. Қазіргі таңда Иран қоғамында осы жанжалдың қайта өршуі мүмкін екені жиі көтеріліп жатыр. Мұндай жағдайда Орталық Азия елдері қақтығысқа тартылмауға барынша тырысып, сыртқы саясаттағы тепе-теңдікті сақтауға ұмтылады.
Бұл тұрғыда Ресей, Қытай, АҚШ және өзге де ірі державалар арасындағы геосаяси мүдделерді ескере отырып, өңір елдері сыртқы саясаттағы ұстанымдарын барынша мұқият әрі салмақты түрде қалыптастыруға мәжбүр болады.
Менің ойымша, егер қақтығыс қайта жанданып, Таяу Шығыстағы қауіпсіздік ахуалы одан әрі ушыға түссе, бұл Орталық Азия мемлекеттерін қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында Ресей мен Қытаймен стратегиялық әріптестікті тереңдетуге итермелейді. Мұндай қадам, сайып келгенде, өңірдің ішкі қауіпсіздік тетіктерін нығайтуға мүмкіндік береді.
Конфессиялық қырына келсек, менің ойымша, Иран мен Израиль арасындағы шиеленістің ушығуы қоғамда «мұсылман мен мұсылман еместер», ең алдымен «мұсылман мен иудейлер» формуласы бойынша діни поляризацияны күшейтуі мүмкін. Бұл, әсіресе, діни көзқарасы белсенді немесе әлеуметтік тұрғыдан орнықсыз жастар арасында радикалдану үдерісін арттыру қаупін туындатады. Сондықтан, Иран мен Израиль арасындағы жанжал қайта өршитін болса, оның өңірімізге тікелей және теріс әсері болмайды деп есептеу – қателік. Мұндай ықпал сөзсіз болады.
Александр Князев: «Иран мен Израиль арасындағы әскери қимылдардың қайта жандануына байланысты “12 күндік соғыстан” кейін туындаған маңызды мәселе қайта өзекті бола түсуде – бұл Израильдің Иранға қарсы агрессия жүргізу үшін көршілес елдердің аумағын пайдалануы жөніндегі мәселе. Атап айтқанда, маусым айындағы соғыс кезінде бірқатар ақпарат тарады – ол ресми расталмағанымен, ресми түрде жоққа да шығарылған жоқ, сол себепті мұндай деректерді ескерусіз қалдыруға болмайды. Бұл жерде Израиль авиациясының Әзербайжан аумағында жанармай құйып, сол жерден ұшып, Иран Ислам Республикасының әуе кеңістігіне Әзербайжан арқылы енгені туралы мәліметтер жайлы сөз болып отыр. Сондай-ақ, бұл жағдай Тегеранға жасалған соққы кезінде қолданылған израильдік ұшқышсыз ұшатын аппараттарға да қатысты. Орталық Азия елдеріне келсек, олардың бірде-бірі мұндай әскери операциялар үшін өз аумағын пайдалануға ресми түрде келісім береріне сену қиын. Осы тұрғыдан алғанда, Әзербайжан аймақ елдері үшін, достық пен бауырластық туралы барлық декларацияларына қарамастан, белгілі бір деңгейде қауіп төндіретін ықтимал фактор ретінде қарастырылады».
Олег Столповский Зангезур дәлізіне байланысты қауіпсіздік мәселелеріне ерекше назар аударды. Бұл жоба қазіргі кезде кеңінен талқылануда және оның жүзеге асу ықтималдығын да жоққа шығаруға болмайды. «Геосаяси тұрғыдан алғанда, біз Оңтүстік Кавказда НАТО-ның, нақтырақ айтсақ, Түркия арқылы Каспий теңізіне тікелей құрлықтық қол жеткізуге ие болу процесіне куә болып отырмыз. Бұл жағдай Ресейге де, Иранға да, Орталық Азия елдеріне де нақты және тікелей қауіп төндіреді. Зангезур дәлізіне ықтимал құрлықтық бағыт ретінде қараған жөн, ол біздің ықтимал қарсыластарымыз үшін Ресейдің Солтүстік Кавказындағы және Орталық Азия республикаларындағы ахуалды тұрақсыздандыру мақсатында түрлі деструктивті күштерді көшіру арнасы ретінде пайдаланылуы мүмкін. Ең алдымен, Таяу Шығыс аймағында шоғырланған халықаралық террористік ұйымдардың содырлары туралы сөз болып отыр. Бұл күштердің айтарлықтай бөлігі – посткеңестік кеңістіктен шыққан тұлғалар. Қажет болған жағдайда оларды әлемнің басқа өңірлеріне де бағыттауға болады. Олег Столповский 1990-жылдардың басында Оңтүстік Кавказдағы қақтығыстар кезінде шетелдік содырларды пайдаланудың нақты тәжірибесін еске салды. Атап айтқанда, Бірінші Қарабах соғысы кезінде Ауғанстаннан келген моджахедтер, негізінен Гульбеддин Хекматиярдың Ауған ислам партиясына тиесілі содырлар, Әзербайжан жағында соғысқан болатын. Ол кезде Бакуде аталмыш партияның транзиттік пункті жұмыс істеп, өз содырларын қабылдап, орналастырып, қақтығыс аймағына жөнелтіп отырған».
Екінші Қарабах соғысы кезінде шетелдік содырларды пайдалану тәжірибесі нақты деректермен расталады. Ресейдің Сыртқы барлау қызметінің мәліметтеріне сәйкес, 2020 жылғы Таулы Қарабахтағы қарулы қақтығыс барысында Әзербайжан тарапында «Джабхат ан-Нусра», «Фиркат Хамза», «Султан Мурад» секілді халықаралық террористік ұйымдарға қатысы бар исламшыл радикалдар соғысқан. Бұл тәжірибе 1990-жылдары да байқалған: сол кезеңде де шетелдік содырлар алдымен Баку қаласына әуе арқылы жеткізіліп, кейіннен қақтығыс аймақтарына жөнелтілген болатын. Мұндай әдіс 2020 жылы да қолданылды. Ал болашақта Зангезур дәлізі іске қосылса, мұндай тасымалдар үшін құрлықтық бағыттың пайда болуы – жаңа қауіптің нақты көзіне айналуы мүмкін. Бұл жағдай Ресейдің оңтүстік шекараларында, Иранның солтүстігінде және Орталық Азияда тұрақсыздық ошақтарының пайда болу ықтималдығын арттырады. Осы тұрғыда «англосаксондық әлемнің» Ресейге қатысты ұзақмерзімді стратегиялық ұстанымы – «анаконда шеңбері» концепциясын еске салуға болады. Бұл доктрина Ресейдің айналасында тұрақсыздық аймақтарын құру арқылы елдің геосаяси ықпалын әлсіретуді көздейді. Зангезур дәлізі осындай сценарийлердің жүзеге асуына мүмкіндік беретін құралға айналуы ықтимал. Атап айтқанда, бұл дәліз Орталық Азия аумағына немесе Қытайдың батыс өңірлеріне (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы) шығатын бағыт ретінде пайдаланылып, сол аймақтарға шығу тегі сол өңірлерден болатын радикалды топтарды көшіру арнасы ретінде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, егер Зангезур дәлізі АҚШ-тың тікелей бақылауына өтсе немесе онда америкалық жеке әскери компаниялардың (ЧВК) қатысуымен басқарылса, бұл өңірдегі АҚШ-тың әскери-саяси ықпалын күшейтеді. Мұндай жағдай Ресейдің өңірлік ұстанымына елеулі қауіп төндіріп, ең алдымен қауіпсіздік саласында күрделі салдарға әкелуі ықтимал.
Равшан Назаров өз көзқарасын сценарий түрінде тұжырымдады: «Мен төрт ықтимал сценарийді көріп отырмын. Бірінші сценарий: Таяу Шығыста – эскалация, ал Оңтүстік Кавказда мәміле заңдастырылады. Бұл жағдай аталған мәселелердегі негізгі акторларға қандай салдарлар әкелуі мүмкін? Ресей үшін бұл – транзиттік кірістердің қысқа мерзімді төмендеу қаупі, мұның есесіне «Орта дәліздің» үлесі артуы ықтимал. Сонымен қатар, посткеңестік институттар шеңберіндегі келіссөздік артықшылықтардан айырылу қаупі туындайды. Бұған қоса, қысым тетіктерінің күшеюі де ықтимал: тарифтік саясат, саяси араласу, сондай-ақ Орталық Азиядағы әріптестерге көрсетілетін әскери көмектің артуы – мұның барлығы Ресей тарапынан қарсы әрекет құралдары ретінде қолданылуы мүмкін. Қытай үшін жағдай екіжақты сипатқа ие. Бір жағынан, сақтандыру төлемдерінің өсуі байқалады, екінші жағынан – Иран және Парсы шығанағы арқылы өтетін құрлықтық тасымалдарға байланысты тәуекелдер күшейеді. Бұл өз кезегінде құрлықтық «Орта дәлізге» қызығушылықты арттыруы мүмкін. Алайда қақтығыстың ушығуы теңіз және Каспий маңы бағыттарындағы әскери қауіптерді де күшейтеді. Сондықтан Қытай, ең ықтимал нұсқада, «D бағыты» бойынша инвестициялық жобаларды жеделдетуі мүмкін, алайда бұл үшін нақты қауіпсіздік кепілдіктері қажет болады. Иранның жағдайы да күрделене түседі: геосаяси оқшаулануы тереңдеп, ол Оңтүстік Кавказдағы ықпалы мен транзиттік кірістерінің бір бөлігінен айырылуы мүмкін.
Орталық Азия мемлекеттері бұл жағдайда, әрине, субъектіге қарағанда көбірек объект рөлінде, дегенмен олар қысқа мерзімде белгілі бір ұтысқа ие болуы мүмкін. Мысалы, аймаққа инвестициялар мен транзиттік табыстардың белгілі бір көлемде келуі, Каспий теңізіндегі порттардың белсендірек пайдаланылуы ықтимал. Алайда мұның қатарында кибершабуылдар сияқты қауіптер де болуы мүмкін. Өңір елдері өзара геосаяси тепе-теңдікті сақтауға тырысады, әсіресе Каспий бағытын жандандырып жатқан Қазақстан мен Әзербайжан үшін бұл өзекті. Ал Өзбекстан үшін теңізге шығу мүмкіндігі болмағандықтан, теміржол жобаларын кеңейтуге басымдық беру негізгі мақсатқа айналады.
Екінші сценарий — Таяу Шығыста қақтығыстың ушығуы және Кавказдағы келісімнің іске аспауы. Үшінші нұсқа — Таяу Шығыста ахуалдың тұрақтануы және Кавказ келісімінің нығаюы. Ал төртінші сценарий — Кавказ келісімінің сәтсіздікке ұшырап, Таяу Шығыста деэскалация орын алуы. Осы төрт сценарийдің ішінде маған ең ықтимал болып бірінші және екінші нұсқалар көрінеді. Сондықтан үшінші және төртінші нұсқалар таяу болашақта жүзеге асуы тұрғысынан әлсіз ықтимал.
Екінші сценарий жағдайында Ресей Орталық Азия елдері үшін қауіпсіздік кепілі ретіндегі рөлін күшейтеді, және аймақ мемлекеттері өз қауіпсіздігін нығайтуды дәстүрлі түрде Мәскеумен тығыз ықпалдастық арқылы іздеуі ықтимал. Бұл өз кезегінде Ресейдің экономикалық және саяси ықпалын арттыруға мүмкіндік береді. Алайда, бұл бағытта бірқатар тәуекелдер де жоқ емес. Мысалы, ресейлік транзиттік дәліздер арқылы жүктердің артуы санкциялық шектеулерге, сақтандыру шығындарының өсуіне және көлік инфрақұрылымының шамадан тыс жүктелуіне әкелуі мүмкін. Сол сияқты, Қытайдың Иран арқылы өтетін оңтүстік бағыттағы құрлық дәліздеріне деген қызығушылығы артады. Алайда, бұл бағыттың қауіптілігі жоғары болғандықтан, Қытай үшін транзиттік байланыстарды Ресей арқылы дамыту және ел ішіндегі логистикалық әлеуетті күшейту анағұрлым тартымды бола түседі.
Иран өзінің саяси ықпалын сақтап қалып, қысым көрсету құралы ретінде делдал құрылымдарын, теңіздегі шабуылдарды белсенді түрде пайдалана алады. Алайда, бұл әрекеттер бір мезгілде санкциялық қысымның күшеюіне және сәйкесінше сақтандыру шығындарының өсуіне алып келуі мүмкін. Орталық Азия елдері логистика тұрғысынан Ресейге дәстүрлі түрде тәуелді болып қала береді, ал Иранға тәуелділік ішінара сақталады. Бұл жағдайда баламалы инфрақұрылымдарға инвестиция салу жүйесінің қайта пішімделуі және ішкі қауіпсіздік шығындарының артуы күтіледі. Сонымен қатар, аймақ мемлекеттері транзиттік табыстардан айырылу салдарынан белгілі бір экономикалық шығындарға ұшырауы ықтимал, сондай-ақ энергия жеткізіліміндегі үзілістерге және сыртқы қысымға осалдығы арта түседі.
