Президент Тоқаев пен президент Зеленскийдің Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясы алаңында ағылшын тілінде сөйлескені туралы жаңалықты Қазақстан мен Украинадағы бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілер талқылап үлгермей жатып, форум аясындағы басқа маңызды оқиғалар бұл жаңалықтың өзектілігін көлеңкеде қалдырды. Дегенмен, мұндай көрініс қазіргі күрделі жаһандық жағдайда ерекше мәнге ие және біз оған кейінірек қайта ораламыз.
Әрине, әңгімемізді ең әсерлі сәттен бастаймыз. Эскалатор мен суфлер жұмыс істемегеніне қарамастан, АҚШ президентінің сөзі регламенттен төрт есе ұзаққа созылды. Зал лық толы болды, және тыңдармандар оның әр сөзін барынша мұқият тыңдады. Ақ үйдің дәл жанында әлемдік долларлық жүйенің штаб-пәтері, сондай-ақ дүниежүзіндегі ең ірі ядролық арсеналға ие президенттің мұндай сөз айтуы ғажап емес.
Бұған қоса, Зеленскиймен кездесуден кейін бірден «Truth Social» атты жеке әлеуметтік желісінде жариялаған жазбасы – бұл жолы тек БҰҰ Бас Ассамблеясы емес, бүкіл әлем таңданыс, түсінбеушілік және үрей аралас күйге бөлегені анық.
«Жасыл» күн тәртібі – алдау мен көзбояушылық қана, ал Еуропа барған сайын терең дағдарысқа бет алып барады. Алайда дәл осы құлдырап жатқан Еуропа қолдап отырған Украина барлық оккупацияланған аумақтарды қайтарып алып қана қоймай, одан да әрі алға жылжуға қауқарлы деген пікір айтылады. Бұған не себеп? Себебі Трамп мырзаның айтуынша, ол Ресей президентінен мүлде көңілі қалған, ал Ресейдің өзі – «қағаз жолбарыс» қана.
Сонымен қатар, Украинадағы соғыс жақын арада аяқталмайды деген пікір де айтылды. Дегенмен Трамп мырзаның өзі бұған дейін жеті соғысты тоқтатқанын мәлімдеді. Айта кетсек, ол қазіргі таңда Нобель бейбітшілік сыйлығына ұсынылған.
Сәйкесінше, Трамп дәл қазір осы марапаттан бас тартып отырғандай әсер қалдырады. Өйткені Зеленскиймен кездесуден кейін бұған дейін айтқандары мүлде басқа бағытқа өзгеріп кеткен. Украина мен Ресейдегі әскери және экономикалық жағдайды толық түсінген соң ойы өзгерген.
Бұл сөздерді әлемдегі ең ауқымды барлау желісіне ие мемлекеттің басшысы айтып отыр. Қарсылас тараптың үстінен бақылау жүргізіп тұрған 256 әскери спутниктің өзі соның бір дәлелі.
Сөйтсек, әлемдегі ең қуатты әскери державаның бас қолбасшысы ахуалға қатысты өз бағасын осындай кездесулер негізінде қалыптастырады екен — онда басқа елдің басшылары оған бар жағдайды бес минутта түсіндіріп береді де, соның нәтижесінде оның осыған дейінгі көзқарасы түбегейлі өзгеріп шыға келеді. Дәл осындай жағдай бұған дейін Аляскада өткен кездесуде Ресей президентінің тарапынан да қайталанған болатын.
Мұндайды естіп, еріксіз таңданыс пен алаңдаушылыққа бой алдырасың. Алайда шын мәнінде әлем есінен танып кеткен жоқ — ондағы оқиғалар әлі де қисынды және түсінікті, оның ішінде АҚШ президентінің әрекеттері де бар. Мұны түсіну үшін бір ғана жайтқа назар аударған жеткілікті: айтылған даулы мәлімдемелер мен күтпеген саяси бұрылыстар – бар болғаны сөз жүзіндегі эффектілер. Ал іс жүзіндегі саясат – АҚШ президенті жүргізіп отырған бағыт – дәйекті, тұрақты және… иә, кейде белгілі бір жағдайларға байланысты мәжбүрлі тактикалық іс-әрекет жасауға тура келеді.
Мәселе — айырмашылықта. Ресей президенті Украинадағы бейбітшілікке қол жеткізу үшін бірдей талаптарды қайта-қайта қайталап айтып, қабылданған міндеттемелерді ел ішінде ешқандай қарсылықсыз жүзеге асыра алса, АҚШ президенті өз ұстанымын жүзеге асыру үшін алдымен өз айналасындағы ықпалды топтардың қарсылығын еңсеруі қажет. Оның үстіне, ел ішіндегі демократтар мен республикалықтар арасындағы саяси текетірес те күрделі жағдай туғызып отыр. Бұған Еуроодақ тарапынан байқалатын үнсіз қарсылықты қосқанда, қабылданған әрбір шешім үлкен саяси тосқауылдар арқылы жүзеге асып жатқанын байқауға болады.
Иә, Аляскада Путин мен Трамп өзара келісімге келді, сондай-ақ бұл — Ресей ұсынған шарттармен жүзеге асты. Бұл Ресей президентінің АҚШ басшысын көндіргенінен емес, қос елдің стратегиялық мүдделерінің үйлесуінен туындады. АҚШ пен Ресейдің Еуропаға қатысты ұстанымдары тек бір мәселе бойынша қайшы: Вашингтон Еуропаны өз сланц мұнайы мен сұйытылған газына тәуелді еткісі келсе, Мәскеу құбыр арқылы жеткізуді қайта жандандыруға ұмтылады. Бірақ бұл — экономикалық келіспеушілік, ал бизнесте мұндай мәселелер қантөгіссіз шешіледі. Ал саяси деңгейде мәселе — өмір мен өлімге қатысты.
Бірінші дүниежүзілік соғыс немен аяқталғанын еске түсірейік: жеңілген елдердің элитасы толық жойылды. Ресей империясының күйреуінен кейін патша отбасысы атылды, ақсүйектер тап ретінде жойылды. Германия мен Австро-Венгрия империяларының күйреуі басқарушы әулеттерді тарих сахнасынан кетіріп, аристократияны нацистік жүйеге қызмет етуге мәжбүрледі. Осман империясының элитасын да Ататүрік пен жас түріктер биліктен шеттетіп, жойып жіберді.
Екінші дүниежүзілік соғыс та жеңілген тараптар үшін дәл осылай аяқталды: Гитлер өз-өзіне қол жұмсады, басқалары Нюрнберг трибуналына тартылды, Муссолини дарға асылды. Император Хирохито тек Жапонияның жоғарғы басшылығы толықтай капитуляцияға келіскен соң ғана жазадан құтылып, трибуналдан аман қалды.
Бүгінгі жағдайда да таңдау осыған келіп тіреледі: не Кремльдегі режим құлайды, не Еуропалық одақтың барлық жоғарғы басшылығы өзгеріске ұшырайды. Германия Мерцсіз; Франция – Макронсыз; ал Ұлыбритания – Стармер мен оның партиясынсыз. Украина да қалады, бірақ Зеленскийсіз қалады. Дегенмен бұл кезеңге дейін әлі уақыт бар. Себебі ресурстар әлі таусылған жоқ. Геббельс пен жұбайы соғыстың соңғы сәтінде Гитлердің бункерінде алты баласын у беріп өлтірген еске сала кетейік. Бүгінде Еуропадағылар ғажайыпқа емес, Украина аумағының кем дегенде бір бөлігін өз бақылауында қалдыру мүмкіндігіне сеніп отыр.
Сондықтан келіссөздер Трамппен емес тікелей Зеленскиймен өткізілуі қажет. Екі тарап та дайын екенін білдірді, енді тек егжей-тегжейі талқылануда: Зеленский Мәскеуге келе ме, әлде Путин Түркия, Сауд Арабиясы, Катар немесе бейтарап Австрия не Швейцарияға бара ма. «Қаласаңыздар, Қазақстанда өткізейік», – деді Украина президенті. Бұл ұсыныс Тоқаевпен ағылшын тілінде де талқыланғаны аңғарылады. Ағылшын тіліндегі әңгімеге кейін тоқталамыз.
Кездесу дайын сияқты. Бірақ ол өтпейді. Нақтырақ айтсақ, өткізілу ықтималдығы өте төмен. Себебі Зеленский Путиннің шарттарына келіспейді. Ал Путин келіссөз жүргізуге дайын емес Зеленскиймен кездесуге дайын емес.
Ресейге бейбітшілік тарихи «Кіші Ресей» аумақтарын қайтару үшін қажет. Бұл маңызды, бірақ басты мақсат емес. Негізгі мақсат — шекаралас, бірақ бейтарап Украинаға қол жеткізу, оған қоса жауласпайтын Еуропамен шектесу. Ал қарсы тарап үшін бастысы — қысқарған болса да, Ресейге қарсы Украина, яғни өз плацдармы. Мұндай плацдарм болса — Зеленский режимі де, ең болмағанда зейнетте, сақталады. Болмаса — Батыс Украина өкілдері хуторларда жасырынуға не Канадаға көшуге мәжбүр болады.
Сондықтан Зеленский үшін бейбітшілік — өз билігін сақтап қалу мақсатында, шұғыл және қандай шартпен болса да қажет. Ал Ресейдің Жоғарғы бас қолбасшысы атысты тек сайлау өткізу үшін және олардың нәтижесі антиресейлік болмайтынына нақты сенім қалыптасқанда ғана тоқтатуға бұйрық береді. Осы тұрғыда тараптар келісімге келе алмай отыр.
Сондықтан Трамп президент Аляскадағы кездесуден кейін Зеленский мен Еуропаны Путиннің шарттарына көндіре алмаған соң, тактикасын өзгертті. Ұлыбритания королінің ерекше қабылдауынан кейін және БҰҰ мінберінде Зеленскиймен жылы сөйлескен соң, ол тосын риторикалық бұрылыс жасады. Егер сөзге емес, мағынаға мән берсек — бұл сәтті орындалған ашық троллинг: мен қолдан келгенін жасадым, енді кезек сендерде. Міне, техника, Ресейден жерлерді қайтарып алыңыздар, әрі қарай да жылжи беріңіздер. Ал мен бір айдан кейін не боларын бақылап отырамын. Бірақ алдын ала ескертіп қоямын: соғыс жақын арада аяқталмайды.
«Еуразия-24» та жағдайдың қалай өрбитінін бақылайтын болады. Алайда қаза тапқан адамдарға, қираған қалалар мен бүлінген тағдырларға қарап, өкініштің орны ерекше.
Ал әңгіменің соңында — ағылшын тіліндегі диалог тақырыбына өтпестен бұрын — тағы бір маңызды жайтты атап өткен жөн: Қазақстан Президентінің БҰҰ Бас Ассамблеясының 80-сессиясындағы сөзі. Ол өз баяндамасында былай деді (https://www.akorda.kz/ru/vystuplenie-prezidenta-kazahstana-kasym-zhomarta-tokaeva-na-obshchih-debatah-80-y-sessii-generalnoy-assamblei-oon-2481155):
«Біріккен Ұлттар Ұйымын жан-жақты реформалау — бұл шексіз ой-толғаудың емес, стратегиялық қажеттіліктің мәселесі.
Бізге қазіргі заманның сын-тегеуріндеріне және болашақтың міндеттеріне сай келетін реформаларды ұсынатын, кәсіби және шешім қабылдауға қабілетті жаңа пікірлес елдер тобын құру қажет.
БҰҰ-ны жаңғыртуға бағытталған бұл батыл қадамдардың өзегінде Қауіпсіздік Кеңесін реформалау тұруы тиіс.
Азия, Африка және Латын Америкасының ірі мемлекеттері Кеңес құрамында ротация қағидаты бойынша өкілдікке ие болуы қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінде жауапты орта мемлекеттердің де дауысы елеулі түрде күшейтілуі тиіс деп есептейді.
Шын мәнінде, бұл елдер халықаралық қатынастарда тепе-теңдікті сақтап, сенімді нығайта отырып, барған сайын маңызды әрі оң рөл атқара бастады.
Ұлы державалар өзара келісе алмай немесе жаһандық мәселелерді шеше алмай жатқан тұста, орта мемлекеттер БҰҰ ішінде диалог көпіріне айнала алады.
Ең алдымен, XXI ғасырда БҰҰ-ның беделін сақтау үшін мүше мемлекеттер нақты әрі тиімді қадамдар жасап, тұрақты бейбітшілік пен қауіпсіздікке ұмтылуы қажет.
Әйтпесе, БҰҰ салдарын жоюмен ғана айналысқанда, мәселелердің түпкі себептері тоқтаусыз арта береді.
Ұйым Жарғысына деген бұлжымас адалдығымызды тағы бір мәрте нақты көрсету арқылы бұл үдерісті бүгіннен бастауға болады
Егемендік, аумақтық тұтастық және дауларды бейбіт жолмен шешу сияқты негізгі қағидаттар ешбір ерекшеліксіз, толық орындалуы тиіс. Жарғыны іріктеп қолдану оның беделін әлсіретеді.
БҰҰ Бас хатшысының орнын алмастыратын үміткерлер Барбадос премьер-министрі немесе Жаңа Зеландияның бұрынғы үкімет басшысы сынды әйел саясаткерлер БҰҰ мінберінде осындай мазмұндағы мәлімдемелермен көзге түскен жоқ. Не олар шынымен сөйлеген жоқ, не біз — және бүкіл әлем — оны байқамадық.
Есесіне, «Еуразия-24» бұрын жазғандай, егер АҚШ пен Ресей өзара келісімге келсе, Қазақстан Президентінің кандидатурасы баламасыз болады.
Соның дәлелі — мерейтойлық сессиядағы бұл сөз сөйлеу кандидатты ұсыну бағдарламасына айналды.
Ал, енді мемлекет басшыларының кездесуіне және сөйлесу тіліне тоқталайық.
«Тілдер туралы» заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдар жанындағы өкілдіктері мен дипломатиялық қызметі мемлекеттік тілде жүргізілуге тиіс, қажет болған жағдайда басқа тілдер де қолданылады. Бұл жағдайда ағылшын тілі нақты қажеттілікке байланысты пайдаланылды.
Алайда тараптар мемлекеттік тілдерінде сөйлесуге мүмкіндік болмады. Қазақстан Президенті әріптесінің сөзін түсініп, қажет болса мова элементтерімен жауап бере алатын еді. Ал Украина Президенті қазақ тіліндегі сөздердің ішінен тек жекелеген түркі тектес сөздерді танығанымен, жалпы мағынасын ұғына алмас еді.
Аудармашылар да көмектесе алмайды — қазақ-украин немесе украин-қазақ бағытында тікелей аударма ісі жолға қойылмаған, барлығы орыс тілі арқылы жүзеге асады. Бұл — тіл туралы заңнама тұжырымдарын қайта қарау қажеттілігі туралы мәселені де күн тәртібіне шығарады. Бірақ бұл тақырыпқа тереңдеп кетпей-ақ қояйық.
Дегенмен, мұның бәрі заң аясында. Орыс және ағылшын тілдері — БҰҰ-ның ресми жұмыс тілі. Алайда Зеленский үшін орыс тілі қолайсыз болғандықтан, ағылшын тілінде сөйледі.
Егер «Еуразия-24» БҰҰ Бас хатшылығына үміткерді қолдау науқанын бастап кеткен болса, онда БҰҰ-ның екі ресми тілі — орыс және ағылшынмен қатар, қытай тілін де меңгеруі біздің үміткердің артықшылығын айқын көрсетеді.
