Нақты мәселе көтерілген соң Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) – тек өзіне ғана емес, жалпызейнетақы жүйесіне де, республикалық бюджетке де ауыртпалық әкелетінфакторға айналды. Демек, бұл мәселені шешудің жолдарын қарастыру қажет. Алдымен бұған дейін айтылғанды жүйелеп, кейбір тұстарын толықтыра кетейік.
Сонымен, биыл зейнетке шыққалы отырған азаматтар жинақтаушы жүйеге толық қатысқан күннің өзінде табыс алмастыру коэффициенті (ТАК) небары13% көлемінде қалып отыр. Ал халықаралық стандарттарға сәйкес, зейнетақы табыстың кемінде 60%-ын өтеуі тиіс. ТАК көрсеткішін 30%-ғажеткізу үшін, еңбек өтілі 40 жыл болған жағдайда – жарналарды 13%-ға, ал 30 жылдық өтілде – 18%-ға дейін арттыру қажет.
Тағы бір маңызды жайт – зейнетақы жүйесін толықтай жинақтаушы форматқа ауыстыру көзделіп отырғанымен, мемлекеттік бюджетке түсетін зейнетақылық жүктеме әлі де едәуір деңгейде қалып отыр. Бюджеттен бөлінетін зейнетақы төлемдерінің жалпы көлемі 6 триллион теңгеден асса, БЖЗҚ тарапынан 2024 жылы жасалған төлемдер – 600 миллиард теңгеге де жетпейді. Яғни, Қордың үлесі 10%-дан төмен. Бұған қоса, әлеуметтік жәнеміндетті салықтар зейнетақы төлемдерінің 70%-ын ғана өтейді, ал БЖЗҚ-дан төленетін барлық төлемдер (700 млрд теңгеден аз) жаңадан түскенжарналардың (2,8 трлн теңге) төрттен бірін ғана құрайды.
БЖЗҚ-ның өз талдауына сүйенсек, 65 жастағы және одан асқан адамдардың үлесі 9,2%-дан 2050 жылға қарай 13,6%-ға жетпек. Ал еңбекке қабілетті жастағылар мен зейнеткерлердің арақатынасы 1,5 есеге қысқарады: 2050 жылы әрбір бесінші қазақстандықтың жасы 60-тан жоғары болады.
2050 жылға дейін елімізде еңбек өтілі тек Бірыңғай жинақтаушы зейнетақықорымен (БЖЗҚ) есептелетін азаматтар ғана қалады. Тіпті кейбіреулер үшінеңбек өтілі мүлде есепке алынбауы да ықтимал.
Алайда, 2025 жылдың маусым айының соңындағы жағдай бойынша, жасыбойынша зейнетке шыққандардың ішінде БЖЗҚ-дан тұрақты төлем алыпотырғандар саны – небәрі 521 мың адам. Бұл – Қазақстандағы жалпызейнеткерлер санының (2,5 млн адам) төрттен бірінен де аз. Бұған қоса, биылғы жылдың алғашқы жартысында зейнет жасына жеткен тағы 26,5 мыңсалымшының жинақ сомасы тым аз болғандықтан, олар өз қаражаттарын біржолғы төлем ретінде ғана алған. Осылайша, 2025 жылдың қорытындысыбойынша, зейнеткерлердің тек 580 мыңнан сәл астамы ғана БЖЗҚ-дан қандайда бір төлем алады. Бұл – жалпы зейнеткерлер санының небәрі 23 пайызы. Мұндай көрсеткіш алдағы жылдары одан әрі төмендей беретіні анық.
Екінші жағынан, БЖЗҚ-да қазіргі уақытта 23 триллион теңгеден астам қаржыжинақталған. Бұл – елдің бүкіл республикалық бюджетімен пара-пар аса ауқымды сома. Бұл қаражатқа Балқаш атом электр стансасының құрылысытолықтай қаржыландырылып, сондай-ақ 2029 жылға дейінгі Ұлттықинфрақұрылымдық жоспар мен Энергетика және тұрғын үй-коммуналдықшаруашылығын жаңғырту жөніндегі ұлттық жоба аясындағы барлықинвестициялық жоспар жүзеге асырылуы мүмкін.
Осыған байланысты мынадай парадокс туындайды: зейнетақы жүйесіненақты пайдасы аз БЖЗҚ аса ірі жинақ резервіне айналып отыр. Ол өзкезегінде қуатты инвестициялық ресурс көзі бола алады немесе уақыт өтекеле инфляциялық қысым тудыруы ықтимал қаржылық қауіпке айналуымүмкін. Бұл мәселе дереу шешуді қажет етеді. Себебі, биылдың өзінде БЖЗҚ-ға тағы 2,5 трлн теңге жаңа жарна түседі деп күтілуде, оған қоса жинақталған23 трлн теңгеге есептелген «инвестициялық табыс» қосылады.
«Инвестициялық» деген терминді тырнақшаға алуымыз бекер емес: шынмәнінде, БЖЗҚ-ның жинақтары нақты экономикаға бағытталған инвестиция ретінде қарастырылмайды. Дәл осы жайт – мәселенің шешіміне апарар бастытұжырымның негізі бола алады. Оны нақтылай түсетін тағы бір дерек: 2025 жылдың ішінде БЖЗҚ-ның инвестициялық табысы теріс мәнге ие болды. Атап айтқанда, маусым айындағы жағдай бойынша, қордың кірісі – 145,6 млрд теңге шығын көрсеткен. Ал сәуірде бұл көрсеткіш минус 446,5 миллиард теңгеге жеткен еді.
Бұл – қазіргі инвестициялық жүйенің тұйыққа тірелгенінің тағы бір айқынбелгісі. Тағы бір айта кетерлік жайт – бұл шығын теңгенің АҚШ долларынақатысты нығаюымен және Қаржы министрлігінің қарыз қағаздарытабыстылығының төмендеуімен түсіндіріліп отыр. Яғни, ел экономикасыжақсарған сайын, БЖЗҚ-ның табысы төмендейді. Керісінше жағдайда – табыс өседі. Бұл, әрине, парадокс.
Алайда жүйені өзгерту жоспары жоқ. Сондықтан қандай да бір табыстылықболады, бірақ өткен жылмен салыстырғанда төмен болары анық. 2024 жылы2,6 трлн теңге көлеміндегі жарнаға 3,4 трлн теңге көлемінде«инвестициялық» табыс қосылған еді. Егер дәл осындай кірісті бюджет алғанболса, экономика, әлеуметтік сала, энергетика мен тұрғын үй-коммуналдықинфрақұрылым да әлдеқайда жоғары даму қарқынын көрсетер еді.
Ал енді мәселенің шешім жолдарына көшпес бұрын, БЖЗҚ-ның қаражатынақты қайда «инвестирленіп» жатқанын қарастырайық. 1990 жылдардыңсоңында Дүниежүзілік банк ұсынған реформаның негізінде, жұмыс істейтіназаматтардың жалақысынан ұсталған 10% қаржы қаржы нарығынабағытталуы тиіс еді. Бұл қаражат 30-40 жыл бойы айналымда болып, зейнетжасына жеткенде сақталып, тіпті көбейіп оралуы керек болатын.
Дүниежүзілік банктің негізгі мақсаты – зейнетақы емес, қаржы. Сондықтанол кез келген қаражатты айналымға қосу тетіктерін ұсынады. Жобаныңбастапқы идеясында қазақстандық қаржы нарығы жаһандық жүйеге кірігуітиіс болатын. Алайда бұл бағытта бастапқы кезеңнен бастап қиындықтартуындады. Елде кең танылған, халықаралық нарықтарда саудаланатын ірікомпаниялар (blue chips) қалыптаспады, IPO бағдарламалары да халықтыңсенімін толық ақтамады.
2025 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша БЖЗҚ қаражаттарыныңорналастырылу құрылымы мынадай: жинақтардың 10,2 трлн теңгесі – Қаржыминистрлігінің облигацияларына, яғни мемлекеттік борышқа бағытталған. Бұл қаражат кейін бюджет есебінен өтеледі. Бұдан бөлек, 2,1 трлн теңге – квазимемлекеттік сектордың, 0,7 трлн теңге – екінші деңгейлі банктердіңоблигацияларына салынған. Ал 8,6 трлн теңге шетелдік қаржы құралдарынааударылған.
Қаржы министрлігі облигациялары бойынша орташа купондық мөлшерлеме15% деңгейінде екенін ескерсек, бюджеттен жыл сайын шамамен 1,5 трлн теңге көлемінде қаражаттың қайта бағытталатынын байқаймыз. Осылайша, 2025 жылы бюджетке кемінде 2,5 трлн теңге көлеміндегі зейнетақыжарналарының түсімі түспейді. Оған қоса, жоғарыда аталған 1,5 трлн теңгекөлеміндегі «инвестициялық кіріс» те осы қаражаттан төленеді. Айтакетерлігі, дәл осындай соманы Үкімет жаңа Салық кодексі аясында ҚҚС мөлшерлемесін арттырып, салық салу шегін төмендету есебінен жинамақниетте.
Алайда жаңа салықтық өзгерістердің ел экономикасына нақты қандай әсерететіні белгісіз. Керісінше, бұл қадамдар қосымша қиындықтар туғызуымүмкін деген болжам бар. Бұл ретте шешімнің бір нұсқасы ретінде БЖЗҚ жарналарын нақты экономикаға – инфрақұрылымдық жобаларға тікелейбағыттау ұсынылады. Яғни, зейнетақы жинақтарын қаржылық алыпсатарлыққұралдарына емес, тікелей тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, энергетика, көлік және басқа да инфрақұрылымдық салаларға инвестициялаумүмкіндігі қарастырылуы тиіс.
Мұндай тәсілдің механизмі де айқын: зейнетақы жарналары мен инфрақұрылым жобалары арасында ЕНПФ пен жобаны жүзеге асырушытарап арасында тікелей келісімшарт жасалып, мемлекет тарифтік саясатарқылы кепіл беруші ретінде қатысады. Осы арқылы ЕНПФ инвестициялағанқаражаттың қайтарымы да тікелей қамтамасыз етіледі. Ең бастысы – бұлқаражат зейнетақы төлемдеріне нақты қажет кезеңдерде қайтарылатынболады.
Осылайша, еңбек жолын жаңа бастаған азаматтың жалақысынан аударылғанқаражат оның болашақ зейнетақысының негізіне айналып қана қоймай, қазіргі күнде экономиканың нақты секторын дамытуға бағытталады. Бұлқаражат 30-40 жыл бойы инфрақұрылымда жұмыс істеп, қосымша құнқалыптастырады.
Әрине, Дүниежүзілік банк мұндай реформаны қолдай қоймас. АлайдаҚазақстан үшін тиімді әрі болашағы бар шешімдерді қабылдау – ұлттықмүдде тұрғысынан әлдеқайда маңызды.
