Еуроаймақтың басты қаржы институты Еуроодақ азаматтарына күнделікті қажеттіліктерге арналған бірнеше күндік көлемде қолма-қол ақша қорын ұстауды ұсынды. Мұндай ұстаным күтпеген жағдай болды, себебі өткен жылы еуропалық банктер қолма-қол айналымды азайтып, қолма-қол емес төлемдерді ынталандыру бағытын ұстанып келген еді. Алайда тұрақсыз кезеңде басымдық қаржылық тұрақтылық қорына беріледі, ал мұндай мүмкіндік тек қолма-қол ақшада бар. Электронды төлем жүйелерінде мұндай тұрақтылық жоқ. Қазақстанда да қолма-қол төлемдер үлесі артып келеді, бірақ оның себептері басқа.
Жарияланған зерттеу «Қолма-қол ақшаның ерекше рөлі: әлемдік төрт дағдарыс негізінде жасалған қорытындылар мен сабақтар» деп аталады. Онда нақты ақша айналымының экономикалық тұрақтылықтағы ерекше рөлі қарастырылған. Зерттеу төрт дағдарыс кезеңін қамтиды: COVID-19 пандемиясы, Ресейдің Украинадағы арнайы әскери операциясының басталуы, 2025 жылғы сәуірде Пиреней түбегінде болған электр қуатының ірі ақауы және 2009–2018 жылдары Грекияда орын алған мемлекеттік қарыз дағдарысы.
Зерттеу авторлары табиғаты мен географиялық ауқымы әртүрлі сценарийлерді талдай отырып, тек бір ғана дағдарыс түрімен шектелмеуді мақсат еткенін атап өтеді. Осы талдаудың нәтижесінде олар қандай да бір дағдарыс жағдайында болсын, қолма-қол ақшаның қолда болуы пайдалы екендігін дәлелденген факт ретінде бағалайды.
Қолма-қол ақша елдегі цифрландыру деңгейіне немесе қандай да бір күйзелістің тереңдігі мен ұзақтығына қарамастан, қаржы жүйесінің тиімді құрамдас бөлігі болып қала береді.
Зерттеуде қолма-қол ақшаның тактильдік сипаты олардың иелеріне психологиялық тұрғыдан жайлылық пен тұрақтылық сезімін беретінін ерекше атап өткен. Бұл – маңызды тұжырым, өйткені сарапшылар көбіне экономикалық көрсеткіштерге (пайыздық мөлшерлеме, кіріс деңгейі) басымдық беріп, қолма-қол ақшаны пайдалану кезінде құпиялылық сияқты өзге де аспектілерді ескере бермейді.
Жүйелер теориясы бойынша, қолма-қол ақша – қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін маңызды құрал. Электрондық төлем жүйесінде мұндай мүмкіндік жоқ. Дағдарыс кезінде бұл ерекше маңызды, өйткені мұндай кезеңдер белгілі бір шығынға әкеледі. Осындай жағдайда адамдарда құны тұрақты, барлық жерде қабылданатын нақты ақша болатыны дұрыс.
Қолма-қол ақша – бұл жүйелі тұрақсыздық жағдайында белгілі бір деңгейде сақтандыру мен кепілдіктің рөлін атқаратын құрал. Зерттеуде: «Физикалық валюта жеке қажеттіліктерді қанағаттандырумен қатар, барлық қаржы жүйесінің тұрақтылығына үлес қосады», – деп көрсетілген.
Еуропалық орталық банктің (ЕОБ) негізгі функциялары ретінде инфляция деңгейін жылына 2%-дан асырмау, ақша-несие саясатын әзірлеу және іске асыру, мүше мемлекеттердің алтын-валюта резервтерін басқару, еуро эмиссиясы және пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу жиі аталады. Сонымен қатар, ЕОБ қолма-қол ақшаның айналымын және төлем жүйелерінің жұмысын қадағалайды. Өткен дағдарыс пен жалпы қаржылық тұрақсыздық жағдайында осы соңғы функция банк тарапынан қолма-қол ақшаға деген көзқарасты қайта қарауға негіз болды.
Геосаяси тұрақсыздық пен энергия тапшылығына байланысты туындайтын ақаулар жағдайында қолма-қол ақшадан толық бас тарту мәселесі өзектілігін жоғалтады. Қаржы жүйесінің тоқтамай, қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету маңыздырақ.
Қазақстанда да электр қуаты жиі өшетіні жасырын емес. Алайда, республикада қолма-қол ақшамен жасалатын төлемдердің үлесінің артуы, негізінен, салықтық әкімшілендірудің сапасыздығымен байланысты. Салық органдары қандай төлем түріне салық салынатынын, қайсысына салынбайтынын түсіндіре алмағандықтан, адамдар белгісіздік жағдайында сақтық үшін қолма-қол ақшаға көшуге мәжбүр. Соның салдарынан банкноттар мен монеталар арқылы жасалатын операциялар саны артуда.
Мемлекет қолма-қол ақша айналымының ұлғаюын азаматтардың салық төлеуден жалтаруға ұмтылысы ретінде бағалап, не себепті қолма-қол ақша шешіп жатқанын сұрауға дайындалып отыр. Алайда кез келген азамат өз қаражатын қай формада сақтау керектігін өзі таңдайды – бұл оның конституциялық құқығы.
