Парламент кулуарында Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов инфляцияның жеделдеуі ақша айналымының ұлғаюымен байланысты екенін айтты. «Экономикаға қаржы тым көп түсіп жатыр. Мұның басты себептерінің бірі — бюджет шығындарының едәуір артуы және тұтынушылық несиенің кеңеюі. Тауар мен қызмет ұсынысы сұранысқа ілесе алмай, экономика қызып, бағалар өсіп келеді» деді ол.
Ақша-несие саясатына жауапты органның басшысы және «Ұлттық банк туралы» заңға сай негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылатын тұлға ретінде, ол елдегі ақша айналымының жай-күйін жақсы білуі тиіс. Егер ол мәселе артық ақшада деп мәлімдесе, демек жағдайдың мәні сол жерде болғаны. Енді түсінетін нәрсе – осы нарықтағы тауар мен қызмет ұсынысы ілесе алмай отырған артық қаржы кімнің қолында шоғырланып, бағаның мұншалық үрейлі қарқынмен өсуіне себеп болып отыр.
Ақша-несие саясатын жүргізетін органның басшысы әрі «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» заңға сәйкес негізгі міндеті баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылатын лауазымды тұлға экономикадағы ақша айналымын жақсы білуі қажет. Егер ол инфляцияның себептерін артық ақша көлемімен түсіндірсе, бұл бағалауға негіз бар деп қабылдауға болады. Енді маңызды сұрақ: нарықтағы тауарлар мен қызметтер ұсынысы ілесе алмай отырған осы артық қаржы нақты кімнің қолында шоғырланып, баға өсімін жеделдетіп отыр.
Мемлекеттік органдар мен жауапты басшыларға орынсыз айып тағу не жорамал жасау болмас үшін, жауаптарды тек ресми статистика деректерінен іздейік.
Төменде сенімді дереккөздерден алынған, мазмұны бір қарағанда жалаң көрінетін, бірақ ресми ақпаратқа негізделген мәліметтер келтіріледі. Сондай-ақ оларға қатысты біздің қысқаша түсіндірмеміз беріледі.
2025 жылдың қаңтар-маусым айларында түпкі пайдалануға негізделген ЖІӨ құрылымында түпкі тұтыну шығындарының үлесі 63,2 пайыз болды. Оның ішінде халықтың тұтыну шығыны 50,0 пайызды, мемлекеттік шығын 12,8 пайызды құрады. Қалған бөлігі жалпы жинаққа тиесілі – 30,5 пайыз, ал таза экспорттың үлесі 6,3 пайыз деңгейінде қалыптасты.
Енді түсіндіре кетейік. Бұл жалпы ішкі өнімнің жартысына тең көрсеткіш ақшалай мәнде 29,8 триллион теңгені құрайды. Яғни бір жыл ішінде Қазақстанның барлық 20 миллион тұрғыны мен шамамен 6 миллион отбасы, зейнеткерлер мен балалары және өзге де асырауындағы азаматтарымен бірге, қолдарынан келетін барлық табыс көздері арқылы шамамен 60 триллион теңге көлемінде қаражат таба алады әрі соның барлығын өз қажеттіліктеріне жұмсайды деген сөз. Бұл есеппен алғанда әрбір ересекке және балаға жылына орта есеппен 3 миллион теңгеден, айына шамамен 250 мың теңгеден тиесілі болады.
Бұл біздің шамалап жасаған есеп-қисабымызбен толық сәйкес келмесе де, ресми ақпараттан да алшақ емес. Мәселен, ресми дерек бойынша, 2025 жылдың екінші тоқсанында халықтың жан басына шаққандағы номиналды ақшалай табысы айына 236 501 теңгені құрады. Сондай-ақ Ұлттық статистика бюросы жариялаған отбасылық бюджеттің екінші тоқсандағы құрылымы мынадай: азық-түлік шығыны – 52,5 пайыз, азық-түлікке жатпайтын тауарлар – 20,3 пайыз, ақылы қызметтер – 18,5 пайыз, несиені өтеу – 6,5 пайыз, туыстарына қаржылай көмек – 2,0 пайыз, мемлекетке төленетін салықтар мен өзге де міндетті төлемдер – 0,2 пайыз.
Осы тұста аздап кеңірек түсіндіруді талап ететін жайт бар.
Алдымен жан басына шаққандағы табыстарды есептеудегі аз да болса айырмашылық жөнінде. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының тек ресми еңбекақыны қамтитын деректеріне сүйенсек, елімізде ресми табыс көлемі Ұлттық статистика бюросы көрсетіп отырған жалпы соманың дәл жартысына тең. Ал халықтың бейресми табысын статистика органдары өз әдістемесіне сай есептеп шығарады. Көріп отырғанымыздай, мұнда да кейде шамалы ауытқулар кездеседі, бірақ аса үлкен емес.
Бұл таңғалатын жағдай емес. Өйткені Қазақстандағы еңбек нарығының өзі жартылай көлеңкелі. Мемлекет өз алдына, халық өз алдына тіршілік етеді.
Мұнда назар аударуды талап ететін жайтқа кеңірек тоқтала кеткен жөн. Алдымен жан басына шаққандағы табысты есептеудегі аз да болса айырмашылық жөнінде айтайық. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының тек ресми еңбекақыны қамтитын деректеріне сүйенсек, елімізде ресми табыс көлемі Ұлттық статистика бюросы көрсетіп отырған жалпы соманың жартысына тең. Ал халықтың бейресми табысын статистика органдары өз әдістемесіне сай есептеп шығарады. Көріп отырғанымыздай, мұнда да кейде шамалы ауытқулар кездеседі, бірақ аса үлкен емес. Бұл таңғалатын жағдай емес. Өйткені Қазақстандағы еңбек нарығының өзі жартылай көлеңкелі. Мемлекет өз алдына, халық өз алдына тіршілік етеді.
«Екіншіден» деп отырғанымыз да осының логикалық жалғасы. Біздің елдің халқын, мысалы, американдықтар сияқты толыққанды салық төлеуші деу қиын. Ресми жұмыс істейтін азаматтардан ұсталатын аударымдарды есептемегенде, қазақстандықтардың мемлекетпен тікелей салықтық қатынасы жоқтың қасы. Дегенмен мемлекет өз азаматтарынан кірісті жанама түрде жинайды. Яғни тарифтер арқылы және нарықтағы барлық тауар мен қызмет бағасына салынатын қосылған құн салығы арқылы түсім алады.
Үкімет қысқы маусымда тарифтерді тұрақты деңгейде ұстау жөнінде шешім қабылданды. Дегенмен 1 қаңтардан бастап қосылған құн салығының жаңа, жоғары мөлшерлемесі күшіне енеді және оны төлеушілер ауқымы кеңейеді. Енді баға тұрақтылығы үшін қайсысы тиімді болатынын анық көреміз: уақытша тарифтік шектеу ме, әлде ҚҚС-тың өсуінен туындайтын бағалардың жаңа толқыны ма. Оның үстіне, ҚҚС тарифтердің өзіне де енгізіледі. Сол себепті электр энергиясы мен коммуналдық қызмет бағасын, сондай-ақ жанар-жағармай құнын ұзақ уақыт бойы ұстап тұруға берілген уәденің орындалуы екіталай.
Үшіншіден, әрі ең маңыздысы – отбасы бюджетінің құрылымына тағы бір назар аударайық. Әңгіме әлгі «артық қаржымен» толы деп сипатталып отырған, нарықтағы тауар мен қызмет ұсынысына ілесе алмай жатқан сұранысқа себепші делінген бюджет туралы сөз болып отыр. Баға тұрақтылығына жауапты Ұлттық банк төрағасының пайымдауынша, дәл осы шығын құрылымы оның негізгі міндетін толық орындауға кедергі келтіріп отыр.
Қазақстан бойынша отбасылық қаражаттың 52,5 пайызы тек тамаққа жұмсалады. Бұған қоса, қызметтерге, негізінен коммуналдық төлемдерге бөлінетін 18,5 пайыз бар. Ал 6,5 пайызы несиені өтеуге кетеді. Осыдан кейінгі баптарды әрі қарай тізбелеудің де қажеті жоқ. Бұл артық ақша ағыны емес, бұл – қарапайым қазақстандық тұтынушының төлем қабілетінің қатты әлсірегенін айқын көрсететін ауыр жағдай.
Халықтың жаппай наразылыққа бармай отырғанының себептерін де шамалап айтуға болады. Статистикалық есептеулер қазақстандықтардың көлеңкелі табысын толық қамтымайтын сияқты, оның көлемі бұдан да жоғары болуы ықтимал. Көпшілік мемлекетке иек артпай, өздігінше күн көруге дағдыланған. Сонымен бірге елдің төзімі де әлі таусылған жоқ. Алайда оның қанша уақытқа жететіні бөлек мәселе.
Дегенмен Ұлттық банк төрағасының бір пікірі орынды. Несиелендіру де баға өсімін күшейтіп отыр. Қазақстандықтардың жылдық төлем қабілеті шамамен 60 триллион теңге болса, оның ішінде жеке тұлғалардың банк алдындағы қарызы биыл 1 қыркүйектегі есеп бойынша 25,5 триллион теңгеге жеткен. Яғни халықтың онсыз да жеткіліксіз төлем қабілетінің жартысына жуығы банктер алдындағы өсіп отырған қарыз есебінен қамтамасыз етіліп отыр.
Банк секторына да тоқталайық. Қарыз алушылардың табысы азайып жатқан жағдайда да банктер жаңа несие беруді жалғастырып, сол несиелерді өтеу арқылы тұтыну нарығынан барлық қаржыны және оған қосылатын табыстық пайызды кері жинап отыр. Бұл пайыздық түсім Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені 18 пайызға дейін көтеруі нәтижесінде одан әрі ұлғайды.
Осындай мәлімдеме жасай отырып, Ұлттық банк төрағасы: «Біздің ойымызша, инфляция экономикада артық ақша болуынан туындап отыр…» дегенінде, өзі сөз етіп отырған мәселенің мәнін қаншалықты түсініп отыр деген сауал туады.
Әрине, оның бұл тақырыпты өте жақсы білетініне күмән жоқ. Дәл сол себепті кей тұстарын ашық айтпай отырғаны да байқалады.
Айтылмай қалғанын біз толықтыра кетейік.
Біздің, «Еуразия-24» редакциясының пікірінше, инфляцияның негізгі себебі мынада. Ұлттық банк қаржы және банкаралық нарықта ақшаның бағасын қолдан қымбаттату арқылы, тұтастай алғанда экономикадағы ақша құнының өсуіне жол береді. Соның салдарынан өндірушілер, көлік және сауда құрылымдары үшін шығындық инфляция барлық бағытта күшейеді.
Сонымен қатар базалық мөлшерлеменің жоғары болуы және екінші деңгейлі банктер үшін ұзақ мерзімді қаржыландырудың жоқтығы ішкі несие мен инвестицияның жолын бөгейді. Бұл өз кезегінде ішкі нарықта тауарлар мен қызметтер өндірісінің артуына кедергі жасап отыр.
Басқаша айтқанда, Тимур Сүлейменовтың «… экономика қызып бара жатыр …» деген тұжырымының өзі дұрыс. Тек экономика сұраныстың артықтығынан емес, Ұлттық банктің әрекетімен ақша құнының қолдан қымбаттатылуы салдарынан «қызуда». Сонымен бірге тұтыну нарығына шектен тыс қаржы ағынын туғызып, бағаның өсімін күшейтіп отырған нақты артық ақша көзін көрсетуге де болар еді. Оны тоқтатудың да жолын ұсынуға мүмкіндік бар.
Жағдай былай өрбіп отыр: екінші деңгейлі банктерге тікелей несие бермей отырып, Ұлттық банк керісінше депозиттік аукциондар мен қазыналық ноталарды сату арқылы сол банктер алдында ұлттық қарыз алушыға айналып отыр. Оның үстіне, қарыз көлемі үздіксіз өсіп, қазірдің өзінде өте ауқымды мөлшерге жетті. Тамыз айында бұл көрсеткіш 6,5–7 триллион теңгеге дейін барған. Қазір одан да жоғары болуы ықтимал.
Енді осы шамамен 7 триллион теңгені банкаралық нарықтағы 17 пайыздан жоғары болып тұрған ақша құнымен көбейтіп көріңіз. Сонда дәл Ұлттық банктің өзі қалыптастырып отырған қандай инфляциялық қысым барын аңғаруға болады. Экономика да, халық та шектен тыс «қызып» кетпей тұрғанда, осы «қаржы ағынын» дер кезінде тоқтату қажет.
