Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Орталық Азия – АҚШ» саммитына қатысты. Мемлекет басшысы C5+1 форматындағы саммит Орталық Азия елдері мен Америка Құрама Штаттарының өзара іс-қимылындағы шынымен жаңа дәуірдің басталғанын білдіретінін атап өтті.
Президент Қазақстан Республикасы Қасым‑Жомарт Тоқаев «Саммит «Орталық Азия – АҚШ»» жиынына қатысты. Мемлекет басшысы C5+1 форматындағы саммиттің Орталық Азия елдері мен АҚШ арасындағы өзара іс‑қимылдың нағыз жаңа дәуірін ашатынын атап өтті. Сонымен қатар Тоқаев былай деді: «Америка Құрама Штаттарын қайтадан ұлы мемлекетке айналдыру» ұстанымыңызды жоғары бағалаймын – бұл маған «Әділетті әрі Қуатты Қазақстан» стратегиясын іске асыруда шабыт береді.
Қасым-Жомарт Тоқаев АҚШ Президенті Дональд Трамппен келіссөздер жүргізді. Тараптар сапар аясында Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасында жалпы сомасы 17 миллиард АҚШ долларынан асатын коммерциялық келісімдердің қол қойылғанын құптады.
Жаңа дәуірдің бастауы ретінде бағаланған бұл саммиттің дәл 7 қараша күні өтуі – тарихи тұрғыдан символдық мәнге ие. Себебі бұл күн бір кездері әлемдік өзгерістерге жол ашқан оқиғамен де астасып жатыр.
Украинадағы ахуалдың белгілі бір шешімге келуі мүмкін деген үміт пайда болған шақта, Америка Құрама Штаттары – Президент Тоқаев атап өткен «Америка абыройын қайта жаңғырту» ұстанымы аясында – Орталық Азиямен қарым-қатынасты жаңа деңгейге шығаруға ниетті. Алайда бұл жаңа дәуір туралы сөз болғанда, Қазақстанға қатысты жағдай сәл өзгеше. Мұны АҚШ-тың мүлде жаңа бағыт бастауы емес, керісінше, ескі кезеңді әрі қарай жалғастыру әрекеті деуге болады. Сол – тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары қалыптасқан, яғни 1990 жылдардың екінші жартысы мен 2000 жылдардың басындағы Қазақстан. Ол кезде бұл бағыт жаңалық саналса, қазір ол ескірді деп танылып, орнына Жаңа әрі Әділетті Қазақстан тұжырымдамасы келіп отыр.
Бұрын жаңа саналған, бүгінде ескі деп танылған сол Қазақстан – бұл ең алдымен америкалық «Шеврон» компаниясының Теңгізге келуі, кейіннен америкалық, британдық және еуропалық консорциумдардың Қарашығанақ пен Қашаған жобаларына қатысуы. Бұл – өнімді бөлу туралы келісімдер жасалып, олар арқылы шетелдік серіктестер ұлттық заңнамадан тыс, құпия әрі сол кезден бері өзгеріссіз қалған қаржылық шарттармен жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болған кезең. Бұл – Ұлттық банктің экономикаға несие беретін негізгі органнан валюталық биржадағы қосалқы ойыншыға айналған уақыты. Бұл – ұлттық валютаның «еркін» айырбас бағамына көшуі және Ұлттық қордың құрылуы, мұнда шетелге сатылған қазақстандық экспорттан түскен валюта АҚШ пен Еуропаның борыштық қағаздарына айналып, солар арқылы қайта айналып келіп жатқан ақша ағыны қалыптасты.
Бұл, әрине, Каспий жағалауынан Қара теңіздегі Новороссийск портына дейінгі Каспий құбыр консорциумының (КҚК) мұнай құбыры – кешегі Ельцин дәуірінің соңында басталып, ерте Путин кезеңінде кеңейтілген стратегиялық жоба.
Сол жаңа-ескі кезеңнің бір көрінісі ретінде Астанада іске қосылған америкалық-қазақстандық тепловоз құрастыру зауытын да атап өтуге болады. Алайда кейін бұл кәсіпорындағы қазақстандық үлес белгісіз себептермен Ресейге өтіп кетті.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы техникасын жеткізумен айналысатын John Deere компаниясының Қазақстанға келуі де сол кезеңнің айғағы. Бұл компания ұсынған тракторлар мен комбайндар кеңестік техникадан әлдеқайда сапалы болғанымен, бағасы да соған сай жоғары еді.
Локомотивтер, тракторлар мен комбайндар жайлы сөз қозғауымыз бекер емес – жаңа кезең аясында бұл салаға қосымша инвестициялар құйылмақ. Бұған қоса, «Air Astana» әуекомпаниясы үшін 15 бірлік «Boeing 787-9 Dreamliner» ұшағын сатып алу жоспарлануда. Ал «Beeline Қазақстан» компаниясы спутниктік байланыс саласында «Starlink» жобасымен әріптестікті бастамақ .
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың мәліметінше, осы сапар барысында Қазақстан мен АҚШ компаниялары жалпы сомасы 17 млрд АҚШ долларынан асатын коммерциялық келісімдерге қол қойған.
Тағы бір қысқа ғана, бірақ мәні терең мәлімдеме: Қазақстан Теңіз бен Қарашығанақ кен орындарын игеру ісінде «Chevron» компаниясымен әріптестігін жалғастыруға ниетті. Иә, Теңіз жобасы бойынша келісімшарт 2033 жылы аяқталады. Сол уақытта елімізде жаңа Президент сайланып, Парламент бір палаталы жүйеге өтеді деп күтілуде. Алайда келіссөздер қазірдің өзінде басталып кеткен. Бұл жайттың өзі Вашингтонға сапар шегіп, «жаңа дәуірді» бастауға жеткілікті себеп деуге болады.
Сондай-ақ стратегиялық маңызы зор пайдалы қазбаларға қатысты өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. Бұл – Қазақстан мен АҚШ арасындағы ынтымақтастықтың ерекше маңызды бағыттарының бірі. Мұнда сөз сирек кездесетін және табиғатта аз мөлшерде ұшырасатын, кен орнына бай елдердің өзінде де өндіруі күрделі әрі шығыны жоғары минералдар туралы болып отыр. Мұндай ресурстардың құны тек өндірістік күрделілігімен емес, олар негізінен шағын көлемде және көбіне қару-жарақ, электроника немесе автокөлік салаларындағы жекелеген өндірушілерге ғана қажет болуымен де айқындалады. Ауқымды, жаппай өндіріс жасау оңай емес. Қазір бұл нарықта жетекші орынға ие болып отырған Қытай аталған минералдарды өндіру мен өңдеуді жүйелі жолға қою арқылы жаһандық монополистке айналды.
Енді елестетіп көріңіз: Қазақстанды өз жағына мықтап тарту үшін қандай сенімді қарым-қатынас орнату қажет? Өйткені сирек кездесетін элементтерді Жер шарының арғы бетіне – алыс мемлекетке тасымалдау оңай шаруа емес. Мұндай жағдайда шикізат көзі бағытын өзгертіп жібермесіне кім кепіл? Яғни, бұған дейін де түрлі меморандумдар жасалған болатын, алайда іске асыру мәселесіне келгенде жағдай басқаша өрбігені жасырын емес…
Міне, кезінде жаңа деп танылып, бүгінде ескіргенімен әлі де өзектілігін жоймаған «экспортқа негізделген» экономиканың қазіргі жетістіктеріне көз жүгіртіп көрейік. Төмендегі кестеде – Ұлттық банктің 2025 жылдың үш тоқсаны бойынша алдын ала жасаған бағалауынан алынған негізгі көрсеткіштер келтірілген:
| Көрсеткіш | Мөлшері (млрд АҚШ долл.) |
| Тауарлар мен қызметтердің экспорты | 68,0 |
| Тауарлар мен қызметтердің импорты | 57,5 |
| Қарыздар мен инвестициялардан түскен кіріс сальдосы | -17,5 |
| Соның ішінде Ұлттық қор кірістері | 1,6 |
| Нәтижелеуші шот | -7,0 |
Қазақстан халқына тиесілі табиғи ресурстар мен басқа да игіліктер небәрі тоғыз айдың ішінде 68 миллиард АҚШ долларына шетелге экспортталды. Айта кету керек, бұл – толық экспорт емес, тек елге қайтарылған бөлігі ғана. Өйткені тауарлар трансферттік бағамен сыртқа шығарылады да, негізгі сауда келісімдері шетелде жасалады. Соған қарамастан, қайтарылған қаржының өзі өте үлкен сома. Алайда, нәтижесінде не шықты? Жалпы қорытынды – минус 7 миллиард доллар. Бұл қалай болғаны?
Жағдай былай болды: елден шетел валютасының көп мөлшерде шығуына негізінен импорт себеп болды – оның едәуір бөлігі шетелдік концессионерлердің өз елдерінен жабдық, қосалқы бөлшектер мен материалдар сатып алуына байланысты. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар мен несие алушылар да қомақты қаражатты сыртқа шығарды. Бұл, әсіресе, Ұлттық қордың шетелдік активтерінен түскен табыспен салыстырғанда айқын байқалады. Өйткені, шетелдіктер өздеріне берілген табиғи ресурстарды игеруге инвестиция құйып жатса, біз олардың борыштық бағалы қағаздарына қаржы салып отырмыз.
Бұл – АҚШ-тан тартылған кезекті 17 миллиард доллар инвестициямыздың бір қыры ғана. Айта кету керек: инвестор деген – қайырымдылықпен айналысатын ұйым емес. Олар белгілі бір елдің экономикасына қаражат құйғанда, оны мүмкіндігінше тез қайтарып алып, әрі қарай тұрақты түрде пайда әкелуге басымдық береді.
Тағы бір маңызды жайт: инвестиция тек ақша жөнінде емес, ең алдымен, сол елде инвестордың өз өндірістік қуаттарын орналастыру туралы. Яғни, шетелдік инвестиция неғұрлым көп болса, біздің экспортқа бағытталған шикізаттық экономикамыздың соғұрлым үлкен бөлігі шетелдік меншікте болады деген сөз.
Жоқ, біз АҚШ-қа қандай да бір реніш білдіріп отырғанымыз жоқ. Америкалық мұнай компаниялары бізбен қалай келісімге келсе, сол келісімдер аясында әрекет етіп келеді. Бұл келісімдер өткен мыңжылдықта, жаңа-ескі Қазақстан дәуірінде жасалған болатын. Ал Трамп мырза «Жаңа әрі әділетті Американы» қалай құрып жатқаны – өз шаруасы. Бізге керегі – өзіміз үшін шынайы жаңа әрі әділетті экономиканы қалыптастыру жайын ой елегінен өткізу.
Дегенмен, бұл жазбаны осындай түйткілді оймен аяқтау да артық болар…
Қазақстан Авраам келісімдеріне қосылады. Бұл да Трамп президентпен өткен кездесу аясында жария етілген бастама. Осы кездесу шеңберінде Қазақстан мен АҚШ президенттері Израиль премьер-министрімен бірлескен телефон арқылы сөйлесті Ақорда хабарламасы бойынша ().
Біз бұл туралы бұрын да жазғанбыз: Президентіміз халықаралық саясатты жетік меңгерген, сыртқы істер саласындағы беделі де үнемі артып келеді. Бұл факт – келесі жылы өтетін БҰҰ Бас хатшылығына үміткерлер болуға толық негіз ббола алады. Мұндай деңгейдегі сенім – ел үшін де, мемлекет басшысы үшін де маңызды көрсеткіш.
