Жаңа Қазақстан – бұл негізгі активтердің жаңа иелері. Қаржы кеңесшісі Расул Рыспамбетовтің ұстанымына сүйене отырып, бұл үдеріс ел ішінде шикізатты терең өңдеу мен қосылған құн тізбектерін ұлғайтуға бағытталған экономикалық ұлтшылдықпен қатар жүреді деген үміт бар. Мұнай-газ алпауыттарына қарсы тұру Астана үшін әзірге қиын, алайда «жаттығу кезеңінен» нақты әрекетке көшетін уақыт жетті.
2024 жылы «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС мемлекеттік бюджетке 132 млрд 211 млн теңге көлемінде салық төледі. Ал «Қазцинк» компаниясы 2023 жылы 121,6 млрд теңге салық аударғанымен, аталған жағдайда бірқатар ерекшеліктер бар. Пайданың бөліну жүйесі британ-швейцариялық Glencore трейдеріне (компанияның 70% акциясына иелік етеді) дивидендтер алуға мүмкіндік беретіндей құрылған, ал Қазақстанның мемлекеттік қазынасына түсетін салық түсімі осының салдарынан төмендейді.
Жалпы алғанда, «Қазцинкке» ұқсас құрылым еліміздегі барлық ірі шикізат компанияларында қалыптасқан, алайда Glencore қатысатын жағдайда бұл жүйе тым күрделеніп кеткен. Болжам бойынша, компанияның бас кеңсесі «Қазцинкпен» қоштасатын сәттің жақындағанын түсінген сыңайлы. Осыған байланысты тау-кен металлургия кластері барынша қарқынды пайдаланылып жатыр. Бұл жағдай Glencore үшін табысты барынша арттырып, сонымен қатар жаңа инвестициялардың мүлде тартылмауына әкелуде.
Англо-швейцариялық алпауыт компания иелерінің Қазақстандағы активтеріне сенімінің жоқтығын көрсететін айқын мысал – геологиялық барлау жұмыстарына инвестицияның болмауы. Деректерге сәйкес, «Қазцинк» кәсіпорнының негізгі қорлары 2026 жылы таусылады деп күтілуде. Осыдан кейін компания не басқа шикізат көздеріне тәуелді болады, не өндірісті тоқтатуға мәжбүр болады.
«Қазақмыс» компаниясына қатысты жағдайда акциялардың 99,1%-ы Қазақстан Республикасында тіркелген «Kazakhmys Copper» АҚ-ға тиесілі. Ал компанияның басты иесі — Сингапурде тіркелген East Copper Holdings Private Limited компаниясы болып табылады.
«Қазақмыс» негізінен мыс мөлшері салыстырмалы түрде төмен кен орындарын игеріп отыр, дегенмен мыс — энергетикалық көшу кезеңінде маңызды металл болғандықтан, оған деген сұраныс тұрақты сақталуда. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштері біршама қанағаттанарлық деңгейде. Кәсіпорынның қосымша өнімдері ретінде алтын мен күміс өндіріледі.
Меншік иелерін ауыстыру тетігі бұған дейін «Қармет» кәсіпорнында сынақтан өткен. Аталған кәсіпорында шетелдік инвестор ұзақ уақыт бойы өндірісті пайдаланып келгенімен, жаңа өндірістік қуаттарға қаржы құймаған. 2023 жылдың желтоқсанында металлургиялық комбинаттың иесі қазақстандық кәсіпкер Андрей Лаврентьев болды. Жаңа меншік иесінің қаржылық тиімділігі тұрғысынан бағасы әртүрлі болуы мүмкін, алайда 2024 жылдан бастап кәсіпорынның өндірістік қорларына салынған инвестициялар айтарлықтай артты.
«Қармет», «Қазақмыс» және «Қазцинк» жағдайында басты мәселе – Forbes тізіміне нақты кім енетіні емес. Бұл кәсіпорындар елдегі әлеуметтік тұрақтылық тұрғысынан аса маңызды. Оларда жұмыс істейтін қызметкерлердің жалпы саны ондаған мың адамды құрайды. Ал егер олардың отбасыларын және жанама экономикалық әсерді ескерсек, бұл кәсіпорындардың ел халқының өмір сүру деңгейіне ықпалы одан да ауқымды екені айқын көрінеді.
Аталған кәсіпорындардың негізгі міндеті – Қазақстан азаматтарын тұрақты әрі ұзақ мерзімді жұмыспен қамтамасыз ету. Әрине, сонымен қатар мемлекеттік бюджетке салық түсімдері арқылы елеулі үлес қосып отырғаны жөн. Алайда бұл жағы нақты экономикалық ахуал мен басқару тиімділігіне байланысты болмақ.
Қалай болғанда да, шетелдік меншік құрылымдары мен инвесторларға берілетін түрлі жеңілдіктер жағдайында «Қазақмыс» пен «Казцинк» Қазақстанның жалпы экономикалық жүйесіне шынайы үлесі жағынан төмен тиімділік көрсетіп отыр. Бұл жағдай салық төлемдерінен бастап өндірістегі еңбек қауіпсіздігіне қатысты түйткілдер мен экологиялық мәселелерге дейінгі бірқатар салада байқалады.
Меншік иелерін ауыстыру мәселесіне келсек, бұл тұрғыда Қырғызстанның үлгісін ерекше атап өткен жөн. Бішкек билігі «Құмтөр» алтын кен орнын мемлекет меншігіне қайтарып қана қоймай, сонымен қатар бұл үдерістің кейбір бұқаралық ақпарат құралдарында көрсетілгендей қиын еместігін де дәлелдеді.
Қырғыз тарапы бұрынғы инвесторларға инвестициялық, қаржылық және экологиялық міндеттемелердің көптеп бұзылғанын негіздеп көрсетті. Нәтижесінде, ЖІӨ-нің шамамен 10 пайызын құрайтын стратегиялық актив үшін күрес кәсіби әрі тиімді түрде шешілді.
Ал «Қазақмыс» пен «Казцинкке» келсек, бұл компаниялардың да қызметінде түрлі құқықбұзушылықтар мен олқылықтардың барына күмән жоқ. Егер саяси ерік-жігер мен кәсіби ұстаным болса, аталған жағдайларды Қазақстанның ұлттық мүддесіне жұмыс істетуге әбден болады.
