Бастапқы кезеңде Назарбаев Қазақстанның өзіндік позиция ұсынды. Бұл ұстанымның мәні – Қазақстан Республикасы өзінің аумағында жаһандық маңызға ие, көптеген елдерді алаңдататын немесе өзекті мәселелерді шешіп, сол арқылы әлемдік қауымдастыққа тиімді іс-қимылдың үлгісін көрсетуге тырысты. Алайда кейін бұл үлгі жемқорлық пен олигархияның баюына жол ашып, күйреді. Ал қазіргі таңда республика тілдік, этносаралық және діни-конфессиялық келісімді жоғалта бастады – бұл сол кезеңнің соңғы жетістіктерінің көріністері еді. Қазіргі президент бұл саланың елдегі саяси тұрақтылық үшін маңыздылығын бірнеше рет атап өткенімен, жағдай күрделене түсуде.
Президент Назарбаев жоғары академиялық білім алмағанымен, саяси түйсігі ерекше болды. Әлемде бұрынғы империядан бөлініп шығып, өз өңірін тиімді түрде жекешелендіріп, оны аумақтық тұтастығын сақтаған, жұмыс істеп тұрған әрі салыстырмалы түрде қалыпты жағдайда өзінен кейінгі мұрагерге тапсыра алған саясаткерлер көп емес.
Нұрсұлтан Әбішұлы жеңіске жеткен капитализм дәуірінің талаптарына бейімделе білді. Сол себепті Қазақстан жаһандық еңбек бөлінісі жағдайында сұранысқа ие салаларды сақтап қалды, ал жетіспейтін өнімдер мен технологияларды мұнайдан түскен табыс есебінен сатып алып отырды.
Оның басқару кезеңінің шарықтау шегі – 2001–2006 жылдардағы «назарбаевтық капитализм» кезеңі болды. Бұл жылдары халықтың басым бөлігінде тұрақты жұмыс болды және еңбекақы да лайықты деңгейде төленді. Елге инвестициялар ағыла бастады, болашақ туралы көзқарас оң сипат алды.
Астана енді қоқыс ұшқан ескі кейпінен арылып, жаңа тыныс алды. Қазақ және орыс тілдері қоғамда үйлесімді қатар дамыды, елден жаппай көшу тоқтады. Қазақстанда Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК) пен әлемдік діндер көшбасшыларының съезі сынды түрлі халықаралық іс-шаралар өткізіліп отырды.
Сонымен қатар, ел Арал теңізінің мәселелерін шешуге белсенді атсалысып, адам саудасына қарсы күрес жүргізді, есірткі айналымын шектеуге күш салды, халыққа салықтық қысым жасалмады.
2008 жылғы жылжымайтын мүлік нарығындағы дағдарыс табысқа деген сенімді күйретті. Жарнамасы тым асыра мақталған қаржы жүйесінің сыртқы капитал нарықтарына тәуелді екені анықталды. Мұндай жағдайда байлыққа кенелген топтарды банкрот деп танып, алаяқтық сызбаларға қатысы барларды қатаң жазалап, жаңа парақтан бастау қажет еді.
«Жанға бататын реформалар» деген түсінік бар. Мұндай өзгерістердің табысты жүзеге асуы көбіне олар кімге бағытталғанына байланысты. Алайда 2008 жылы, одан кейін 2015 жылы теңгенің қатарынан екі мәрте девальвациялануы арқылы бұл реформалар елдегі қарапайым халықтың есебінен жүргізілді.
Кейін Қазақстан тығырыққа тірелді: әрекетсіздік – баяу құлдырауға, ал асығыс қадамдар – жағдайдың ушығуына алып келеді.
Назарбаевтың билігінің соңғы кезеңінде аса қозғалыс байқалмай, ел біртіндеп «батпаққа батып» жатты. Алайда 2014 жылғы «Орыс көктемі», Мәскеу мен Батыс арасындағы текетірестің күшеюі, сондай-ақ АҚШ пен Қытай арасындағы қарама-қайшылықтардың артуы Қазақстанды ықтимал шиеленіс ошақтарын қоздыру үшін назар аударарлық аймаққа айналдырды.
Жоғары деңгейдегі сыртқы стратегтер үшін Қазақстан Ресей мен Қытайға қысым жасауға қолайлы алаң ретінде қызығушылық тудыра бастады. Осы орайда, 2008 және 2015 жылдары тиімді жаңғыртудан өтпеген басқару аппараты әлеуметтік шиеленісті тек этносаралық, тілдік және діни бағыттарға бұруды ғана меңгергені белгілі болды.
Ал шетелдік қорлар, үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттік құрылымдарға енген сыртқы ықпал агенттерінің әрекеті нәтижесінде мемлекет қақтығыстарды бақылауда ұстау тетігінен айырылған кезде, жағдай күрт нашарлай түсті.
Құқық қорғау және күштік құрылымдар жалпы деңгейде кәсіби біліктіліктің төмендігімен ерекшеленуде. Соның салдарынан олардың әрекеттері мәселені шешудің орнына, керісінше, жағдайды ушықтыруға алып келеді. Ал биліктің дағдарысқа қарсы саясаты шынайылықты бүркемелеуге бағытталғандықтан, жағдай француз әніндегі «Бәрі жақсы, керемет, маркиза» деген сарында өрбиді.
Мәселен, ертеректегі Нұрсұлтан Назарбаев нақты мәселелерді шешуге ниетті болған болса, қазіргі Үкіметтегілер оны назардан тыс қалдырып, «жабулы қазан» күйінде ұстап отыр. Ауырған тіс туралы айтпасаң, ауырмайтындай көріну – қазіргі басқару тәсілін дәл сипаттайды. Жоғарыда аталған жайттардың салдарынан болашаққа деген көзқарас «Назарбаев капитализмі» кезеңіндегідей оптимизм тудырмайды.
