Біздің «Мәжіліс президентті естімейді» туралы колонкамыз жарық көрмей жатып, президент өзі ауыл әкімдерімен өткізген диалог‑платформада әкім сайлау мәселесі мен, жалпы алғанда, көптен бері парламентте талқыланып келе жатқан «Жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін‑өзі басқару туралы» заң жобасы жөніндегі әңгімені мүлде жаңа арнаға бұрды.
Алдымен ауыл әкімдерін сайлау мәселесі қозғалды: «Бұл жұмыс кезең-кезеңімен, бес жыл бойы жүргізілді. Ел бойынша 2334 ауыл округінің әкімі сайланды. 1500-ден астам саяси ұйым өкілдері әкім болып сайланды. Жаңа басшылар қатарында алты партияның мүшелері бар. Сонымен қатар 700-ден астам азамат өзін-өзі ұсыну арқылы сайлауда жеңіске жетті. Сайланған әкімдер қызметіне кірісті, жалпы алғанда, нәтижені жаман деуге келмейді. Ең бастысы – олар жергілікті халықтың мұқтажы мен үміт-тілегін, шешімін таппаған мәселелерін жақсы біледі».
Ал аудан әкімдерін сайлау мәселесіне келгенде, Мемлекет басшысы бұл жөнінде түрлі көзқарас бар екенін атап өтті: «Бұл бағытта әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Бірқатар қоғам қайраткерлері мен белсенді азаматтар аудан әкімдерін сайлау қажеттілігіне қайта қарау керек деген ұсыныс білдіруде. Олар елімізде сайлау науқандары көбейіп кеткенін, халықтың саяси кампаниялардан шаршай бастағанын алға тартады. Мұндай ұстанымды ауыл мен аудан тұрғындарының өздері де қолдап отыр».
Қорытындылай келе, «Бүгінгі күнге дейін 52 аудан әкімі сайланды. Енді олардың жұмыс нәтижелерін талдап, саралау қажет. Аудан әкімдерін сайлау жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктерін мұқият таразылаған жөн. Мәселе аудан әкімдерін сайлауды міндетті түрде өткізу-өткізбеуде емес, негізгі мақсат – тиімді нәтижеге қол жеткізу. Бұл мәселеге Үкімет пен Парламент депутаттары жан-жақты талдау жүргізіп, әділетті әрі дұрыс шешім қабылдауы тиіс».
Ендеше, «Еуразия-24» ақпараттық ресурсы да бұл мәселені жан-жақты қарастыруға және әділетті әрі дұрыс шешім ұсынуға дайын. Алдымен мынаны атап өткен жөн: Конституцияға сәйкес, әкімдер – төменгі буыннан бастап облыс деңгейіне дейін – Мемлекет басшысы мен Үкіметтің өкілдері болып саналады. Бұл конституциялық қағида елдегі бюджеттік, салықтық және өзге де салалық заңнамаларда да нақты көрініс тапқан.
Әкімдер — түгелдей орталық атқарушы билік жүйесіне, яғни Президентке тікелей бағынышты мемлекеттік басқару вертикалінің бір бөлігі. Оған әкімдердің бір-біріне бағыныштылығы айқын белгіленген басқару иерархиясы да, төрт деңгейден тұратын бюджеттік жүйе де толықтай кіреді.
Осы тұрғыдан қарағанда, астаналық деңгейден бастап ауылдық деңгейге дейінгі барлық әкімдер бір-бірінен тек әкімшілік және бюджеттік иерархиядағы орны жағынан ғана ерекшеленеді, ал одан өзге ешқандай айырмашылықтары жоқ. Сондықтан ауыл әкімін тағайындаудан сайлауға көшіру қандай қағидатқа негізделсе, дәл сол қағидат аудан, қала, облыс және тіпті астана әкімдеріне де бірдей қолданылуы тиіс. Әкімдер иерархиясы бойынша кім сайланып, кім тағайындалуы керек деген межені нақты бір деңгейден белгілеу — қисынға келмейді.
Сондықтан да ауыл әкімдерін сайлаудан аудан әкімдерін сайлауға көшу барысындағы шекараның өзі бұлдыр әрі нақты емес болып шықты. Біздің есімізде, бұл — аудан деңгейінде сайлау өткізуге қатысты екінші, тіпті үшінші талпыныс. Егер дәл қазір аудан әкімдерін сайлаудан бас тартылмаса, бұл процестің келесі сатысында облыстық маңызы бар қалалар әкімдерін сайлау мәселесі күн тәртібіне шығуы әбден мүмкін. Одан кейін — облыс әкімдері, ал ары қарай… мемлекеттік басқару жүйесінде межені нақты қай деңгейден қою керек деген сұрақ туындайды.
Ары қарай мәселе тек сайлауда емес, оның саяси және құқықтық мәнінде. Ауыл әкімі сайлаумен келсе, ол жергілікті халықтың өкілі болуы тиіс. Бірақ Конституция бойынша – ол Президенттің де өкілі. Бұл екі мәртебені бір тұлғада үйлестіру – заңдық жағынан да, саяси жағынан да оңай емес.
Конституцияға сәйкес, әкім – жергілікті мемлекеттік атқарушы органның басшысы, яғни мемлекеттік басқару жүйесінің өкілі. Ал егер ол сайлаумен келсе, онда оның өкілеттігі өкілді билікпен байланысып кетеді. Бұл екі түрлі билік тармағының ара-жігін шатастыруға алып келеді. Тағы да нақтылай айтқанда, әкім – жергілікті деңгейде жұмыс істегенімен, ол мемлекеттік атқарушы билікке жатады. Ал әкімнің, мейлі ол сайлансын не тағайындалсын, жергілікті өзін-өзі басқару құрылымына қатысы бар екені жөнінде Конституцияда ештеңе жазылмаған.
Мұндай құқықтық қайшылықтарды Конституцияның 87-бабын оқымаған жағдайда, тәжірибеде елемеуге болар. Бірақ бір мәселені айналып өту мүмкін емес: әкім халыққа уәде береді, нәтижесінде ауыл тұрғындары оған дауыс береді. Ал әкімнің қолында нақты бекітілген бюджет бар. Ол сол бюджетті міндетті түрде орындауы керек. Қандай уәде берсе де, оған бөлінген қаражаттың шегінен шыға алмайды. Не көрсетілсе — соны атқарады. Бұл жерде төртінші деңгейдегі бюджетке көбірек өкілет беру мәселесі де қайшылықты жоймайды. Өйткені қаржы тұрғысынан алғанда, әкім — халықтың сенімді өкілі емес, мемлекеттік қызметші. Яғни, жергілікті өзін-өзі басқару емес, орталық атқарушы билік өкілі.
Әкімнің сайлаушылардың аманаты бойынша бюджет қалыптастыруға қатыса алады деген негіз де сенімді дәлел бола алмайды. Өйткені әкім төрт жылға сайланады, ал бюджет ресми түрде үш жылға қабылданғанымен, іс жүзінде тек бір жылға нақты орындалады. Оның өзі жыл ішінде бірнеше рет қайта қаралып, өзгертіліп отырады.
Сондықтан да, жоғары тұрған билік өкілдері төменгі деңгейдегі әкімдерді сайлау ісін өз бетінше жіберіп қоюға бара алмайды — бұл үдеріс қатаң бақылауда ұсталады. Өйткені олай етпесе, басқару вертикалінің тұтастығы бұзылып, тұрақсыздыққа алып келуі мүмкін. Шын мәнінде, сайлаудан шаршаған – халық емес. Сайлау өткізуді ұйымдастырушылар шаршады: артық шығыннан да, жүйкені тоздыратын рәсімдерден де.
Сонымен, ең дұрыс шешім: аудан әкімдерін ғана емес, ауыл әкімдерін де сайлау тәжірибесін қайта қарау қажет. Яғни, ауылдық округ әкімдерін тағайындау тәсіліне оралу — саяси тұрғыдан да, құқықтық жағынан да әлдеқайда қисынды. Өйткені ауылдық округтер де — әкімшілік-аумақтық құрылымның ажырамас бөлігі. Ал Қазақстан — біртұтас унитарлы мемлекет, сондықтан оның кез келген аумағы — облыс, аудан немесе ауылдық округ болсын — құқықтық мәртебесі жағынан бір-бірінен жоғары немесе төмен тұрмауы тиіс.
Ал жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі — мүлде басқа деңгей. Әсіресе бұл қалаларда, кенттерде, ауылдар мен елді мекендерде өзекті. Иә, олар да унитарлы мемлекеттің аумақтық бірліктері. Дегенмен тұрғындардың шоғырланып орналасуының өзі бұл жерлерде жалпыұлттық мәселелерден бөлек, тек сол жергілікті қоғамға тән қосымша міндеттерді туындатады. Мұндай мәселелерді шешу — жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзырында болуы тиіс.
Бұған дейінгі колонкамызда біз 2022 жылғы Президенттің халыққа Жолдауында айтылған мына бір тұжырымға сілтеме жасаған едік: «Ең алдымен, мемлекет пен жергілікті өзін-өзі басқару институттарының өкілеттіктерін нақты әрі тиімді түрде ажыратып алу қажет. Саяси жаңғыру аясында мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі буынына айналуы тиіс. Қазіргі таңда олардың құқықтық табиғаты аралас сипатқа ие: бір мезгілде әрі жергілікті мемлекеттік басқару, әрі жергілікті өзін-өзі басқару институты ретінде жұмыс істейді. Сондықтан мәслихаттардың өкілеттігін нақты айқындау қажет».
Дәл солай: өкілеттіктерді нақты белгілеу қажет! Соның ішінде, мәслихаттың аралас мәртебесіне байланысты, ол қалалық өзін-өзі басқару органы ретінде әрекет ететін тұстарын айқын көрсету керек. Егер ол жергілікті өзін-өзі басқару институты ретінде танылса, онда қаланың атқарушы органын — сайланатын не тағайындалатын әкім-мэр басқаратын басқару құрылымын да сол мәслихат қалыптастыруы тиіс.
Сонда ғана басқару жүйесіндегі рөлдер өз орнына түседі. Бұл — ірі қалаларда да, шағын қалалар мен ауыл-аймақтарда да саяси өмірді жандандыруға жол ашып, түптеп келгенде, барша қоғамға пайдалы болмақ.
