Биыл, елімізде алғашқы атом электр стансасын салу бойынша бас мердігертаңдалатыны ғана емес, сонымен қатар 2025 жылға арналған әл-Фарабиатындағы Қазақстан Республикасының ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығының иегері кім болатыны да жария етіледі.
Сыйлық үміткерлерінің қатарында Алматы қаласының іргесіндегі Алатау кентінде орналасқан Ядролық физика институты бар. Көп қырынан алыпқарағанда, бұл мекемеге таңдау түсуі қисынды ғана емес, символикалықмәнге де ие болар еді.
Айтпай кетуге болмайды: Ядролық физика институтына деген жекеықыласым бар, бұл – көптен таныс мекеме. Бірнеше мәрте барғанмын – табиғаты ерекше, орман ішіндегі тыныш мекен. Қаланың құрамындағы кентболғанымен, институт аумағы – тұнып тұрған табиғат, шыршаларменкөмкерілген. Реакторда да, үдеткіш қондырғысында да, ядролыққалдықтарды сақтау қоймасында да болдым. Міндетті киім ауыстыру, өткізурежимі, шлюздер – бәрі де қатаң тәртіппен ұйымдастырылған.
2023 жылы әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағыМемлекеттік сыйлық Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролықорталыққа берілген болатын. Айта кетерлігі, дәл сол өңірде Атом электрстанциясын салу жоспарланған.
Балқаш пен Курчатов маңындағы АЭС-ке арналған алаңдардың таңдалуыкездейсоқ емес. Бұл шешім ең алдымен сол аумақтарда қуатты таратуғаарналған инфрақұрылымның – ЛЭП-500 желілерінің – бұрыннан бар болуына негізделген. Олар Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігінжалғайды. Қазір бұл желілер толық жүктемемен жұмыс істеп тұр, ал Оңтүстікте электр қуатының тапшылығы байқалады.
Егер осы магистралдық торап бойында ірі электр станциялары іске қосылса, елдің солтүстігі мен оңтүстігі арасында энергетикалық теңгерім орнап, тапшылық мәселесі өздігінен шешілер еді.
Тағы бір маңызды жайт: Балқаш АЭС өндіретін қуат негізінен Тараз, Шымкент және Түркістан бағытында таралады. Ол Алматы арқылыөтеді, демек, Балқаш пен еліміздің оңтүстік астанасы арасында тікелейэнергетикалық байланыс орнайды.
Осылайша, қолда бар инфрақұрылымды тиімді пайдалану арқылыҚазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі мен аймақтық теңгерімінығая түспек.
Курчатовтағы АЭС үшін ғылыми-техникалық негіз ретінде жұмыс істептұрған Ұлттық ядролық орталық қызмет ететін болса, Балқаш маңындағыболашақ станцияға қатысты да ұқсас жағдай қалыптасып отыр. Мұнда тиістіинфрақұрылымы бар дайын ғылыми-оқу орталығы — Алматы іргесіндегіЯдролық физика институты (ИЯФ) бар.
Қазіргі уақытта институт кең ауқымды жаңғырту және даму жобасынқолға алды. Бұл бастама жаңа реактор мен өзге де зерттеу қондырғыларынқамтиды. Сонымен қатар, кадр даярлау бағытына баса назар аударылыпотыр: жас ғалымдар мен магистранттарға арналған жатақхана, оқу базасы, өндірістік тәжірибеден өту мүмкіндіктері қарастырылған.
Әрине, кейбіреулер: «2023 жылы Мемлекеттік сыйлық ядролық физика саласына берілді, биыл марапат басқа салаға бұрылуы керек» деуі мүмкін. Алайда, керісінше, 2024 және 2025 жылдар — Қазақстан үшін «атомдықкезеңнің» нақты басталған кезеңі. Былтыр өткізілген референдум АЭС жобасына жол ашса, биыл мердігерді таңдау арқылы нақты құрылысқаалғашқы қадам жасалмақ.
Кей пікірлерде ҰЯО мен ИЯФ тікелей жұмыс істеп тұрған АЭС-терменайналыспайды деген уәж айтылып жүр. Бірақ бұл фактордың өзі – артықшылық. Себебі қос орталықтың зерттеу аясы әлдеқайда кең әрі терең. Ең бастысы — Қазақстанда атом электр станциясының пайда болуы тек энергетика саласы үшін емес, сонымен бірге ғылым, кадр дайындау, жаңа технологиялар мен ілеспе өндірістердің дамуы үшін серпін береді.
Бұл — тек бір нысанның құрылысы ғана емес, тұтас ғылыми-өндірістікэкожүйені қалыптастырудың басы.
Мәселені тереңірек түсіну үшін Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған Ядролықфизика институтының (ИЯФ) өтініміндегі материалдарға жүгінсек, бірқатар маңызды бағыттарды бөліп көрсетуге болады.
Институт қызметін ұзақ уақыт бойы бақылап жүрген сарапшы ретінде ИЯФ-та жақсы дамыған және болашағы зор салалардың бірі – разрушаусызбақылау технологиялары екеніне ерекше назар аударғым келеді. Белгілідерекке сүйенсек, АЭС-тегі аса жауапты құрылымдардың шамамен 6 пайызытолық әрі разрушаусыз бақылауды талап етеді. Бұл салада отандықядролық физиктердің мүмкіндігі мен әлеуеті күмән тудырмайды.
Қазақстандағы ядролық қондырғылар үшін алғаш рет ВВР-К зерттеуреакторы негізінде радиографиялық бақылаудың арнайы әдістемесі мен технологиялары әзірленді. Нәтижесінде реактордың қалған пайдаланумерзімі туралы болжамды талдау жасалып, оның техникалық жағдайынанақты баға берілді. Сонымен қатар, радиографиялық бақылау мен фазаланған торлары бар ультрадыбыстық диагностика әдісі біріктіріліп, реактордың бірінші контурындағы құбырлар кешенді тексеруден өткізілді. Бұл шешім ВВР-К реакторы мен ЛИРА объектісінің қауіпсіздік деңгейінедәуір арттырды.
Аталған технологияларды келешекте Балқаш АЭС пен басқа да жаңа атом электр станцияларына тікелей енгізуге болады. Бұл – ИЯФ жұмысыныңпрактикалық маңызын айқын көрсететін мысал.
Сонымен қатар, институттың реактор саласына арналған материалдардыіріктеу мен сынау бағытындағы жұмыстары да ерекше назарға лайық. Зерттеулер барысында ядролық және термоядролық реакторлар үшінбелсенді аймаққа арналған тәжірибелік материалдардың ішкі реакторлықсынақтары жүргізілді. Бұл – әлемдік деңгейдегі ғылыми зерттеулер.
Алынған нәтижелер шағын модульді өнеркәсіптік реакторларды жобалаужәне модельдеу ісінде қолданылып жатыр. Бұл ғылыми еңбектердіңөзектілігі мен маңызын нақты көрсетеді. Ең бастысы – бұл зерттеулер де алдағы отандық АЭС жобаларына тікелей әсер ететін болады.
Алдағы атом жобалары аясында ИЯФ-тың отын циклін қайта бейімдеутәжірибесіне қызығушылық артуы мүмкін. Қазақстанда алғаш ретинституттың бірегей ядролық қондырғылары – ВВР-К реакторы мен критикалық стенд – аз байытылған отынға ауыстырылды. Институт мамандары әзірлеген жаңа активті аймақ ВВР-К реакторының 6 МВт қуатында нейтрон ағынының тығыздығын екі есеге арттырды. Бұлпараметрлердің арақатынасы ИЯФ-тың конверсиялық жұмысын зерттеуреакторлары үшін әлемдік үлгі деңгейіне шығарды.
ИЯФ-қа барып, ондағы жұмыстармен жеке танысу мүмкіндігі бола тұра, институт мамандары жолға қойған сәулелік қауіпсіздік жүйесінің маңызынбөле атап өткім келеді. Бұл – тек жұмыс істеп тұрған қондырғыларға ғанаемес, иондаушы сәуле көздерін сақтайтын үлгілі қоймаға да қатысты. Алматы қаласының аумағында орналасқан мекеменің жарты ғасырдан астамуақыт бойы бірде-бір төтенше жағдайсыз жұмыс істеуі – терең ғылымибаза мен тәжірибе жүзінде сыналған қауіпсіздік мәдениетінің нәтижесі. Бұл – жаңа АЭС жобаларына тасымалдауға болатын дайын тәжірибе, әрікадр дайындау алаңы.
ИЯФ-тағы термоядролық плазма саласындағы зерттеулер де болашағы бар бағыт ретінде дамып келеді.
Ядролық медицина саласының маманы болмасам да, бұл бағытта да институттың айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгенін атап өткім келеді. Мұнда фтор-18, иод-131 негізіндегі өмір үшін маңыздырадиофармпрепараттар әзірленіп, өндіріске енгізілген. Сондай-ақмолибден-99/технеций-99 генераторлары жасалып, еліміздегі ядролықмедицина орталықтарына жеткізіледі. Институт жасаған мобильді генератор конструкциясы мен технологиясы оны республиканың барлықонкологиялық орталықтарында қолдануға мүмкіндік береді.
РФП өндірісі GMP халықаралық стандарттарына сай жүзеге асырылады. Бүгінде ИЯФ – Қазақстанда иод-131 изотопы мен молибден-99/технеций-99 генераторларын шығаратын жалғыз мекеме. Бұл препараттардыңкөмегімен жыл сайын 17 мыңнан астам онкологиялық науқас ем-дом шараларын қабылдайды. Бұл – институттың елдің әлеуметтік дамуына қосыпотырған нақты үлесі.
Сондай-ақ ИЯФ – иридий-192 изотопына негізделген өндірістік сәулекөздерін шығаратын еліміздегі жалғыз мекеме. Бұл бағыт жаңасәулелендіру құрылғысын жасап, іске қосудың арқасында жолға қойылған. Бұған қоса, циклотрон арқылы өндірілетін кобальт-57 радиоизотопы да халықаралық нарыққа шығарылады.
Сөзімде ресмилік басым болса, кешірім өтінемін – күрделі мәселеніқарапайым тілмен жеткізудің жолы осы болды. Жалпы алғанда, биылМемлекеттік сыйлықты ИЯФ-қа беру қажет екенін түсіндіре алдым депойлаймын.
