Ежелгі және этникалық тарихқа қатысты негізгі деректерді біріздендіре отырып, тарихи үдерістерді неғұрлым толық тану мақсатында тарихи (құрылымдық нысанда) және этникалық (жүйелік сипатта) факторлардың өзара ықпалын жүйелі-құрылымдық талдауда бірлесе қолданудың негізділігін көрсететін тұжырымдарды қарастырып көрейік.
Сонымен,300 жылға созылатын ірі тарихи кезеңдер – «дәуірлердің» бар екені расталады. Осы кезеңдер барысында үздіксіз өзгерістерге бейім, өзіндік тұтастығы бар этникалық қауым – «халық» қалыптасады.
- Ұзақтығы 1200 жылды қамтитын жаһандық табиғи құбылыс ретінде этногенез үдерісінің әрекеті тіркеледі. Аталған уақыт ішінде әрекет етуші «этнос» алмасып, жаңа этностың келесі циклін бастауға негіз қаланады.
- «Дәуірдің» ішкі құрылымы айқындалады. Ол 75–80 жылдық тербелмелі үдеріс түрінде немесе дәл осы мерзімге сәйкес келетін реттелген құрылымдық элементтер түрінде көрініс табуы мүмкін.
- Бұл тізбекті біріктіретін негізгі фактор – уақыт. Сол уақыт өлшеміне сүйене отырып, құрылымдық-жүйелік қатар қалыптасады: 25–30 жыл – ұрпақ алмасуының мерзімі; 50–60 жыл – Кондратьев толқындары мен саяси процестердің циклдері; 75–80 жыл – қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және құрылымдық өзгерістердің кезеңдері; 280–320 жыл – тарихи дамудың ірі белестері, яғни дәуірлер; 1000–1200–1500 жыл – этностың қалыптасуы мен қайта жаңғыруын қамтитын этногенез үдерісі. Осы тізбектегі әрбір келесі деңгейді алдыңғысының екі, үш немесе төрт есеге ұлғаюы сипаттайды.
- Талдауда болжам жасауға мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштер — оқиғалық тәсіл үшін «тарихи кезең», ал этникалық тәсіл үшін «этногенез фазасы» болып табылады. Олардың өзара ықпалы тарихтан алынған нақты мысалдармен де дәлелденеді:
— Кеңес Одағының ыдырауы Ресейдегі Социалистік революциядан кейін 74 жыл өткен соң орын алды (1917–1991 жж.). Бұл құбылыс сол кезеңге сәйкес келетін тарихи «дәуірдің» ішкі құрылымына толықтай сай келеді. Мұны тарихи дерек ретінде даусыз мойындауға болады, себебі ол жалпы тарихи жадта емес, тікелей өзіміздің көз көрген заманымызда жүзеге асты және 100 пайыз нақты дәлелге ие.
— Сонымен қатар, КСРО-ның ыдырауы социалистік жобаның күйреуімен бірге «кеңес халқы» деп аталған этникалық жүйенің де тоқтауын білдірді. Табиғи тірегінен айырылған социалистік қоғам өзін-өзі таратып, бағытын өзгертіп, жаңа ұрандар мен жаңа көшбасшылардың соңынан ерді.
Бұл жағдай елдің этногенез дамуының ресейлік үлгісінде сипатталатын ұзаққа созылған әлсіреу кезеңіне тап келгенін көрсетеді. Яғни этникалық дамудың осы фазасына сәйкестігі тарихи тұрғыдан даусыз әрі нақты дерек болып саналады.
— Әлемдегі ең дамыған өркениетті қалыптастырған Еуропаның қуаты мен ықпалы талайларды таңғалдырды. Көпшілікке Еуропаның өрлеуі мәңгі жалғасатындай көрінген еді. Алайда ғалымдар оның құлдырауының сөзсіз болатынын ертерек болжаған. Неміс философы О. Шпенглер бұл туралы 1918 жылы жарық көрген «Еуропаның құлдырауы» атты еңбегінде тіпті арнайы жазған.
Еуропаның этникалық жүйесінің нақты күйреуі бұдан кейін, шамамен жарты ғасыр өткен соң байқалды. Бұл үдеріс Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңілістен және Ұлыбританияның әлемдік жетекшілік мәртебесінен айырылуынан кейін басталды. Осы кезеңнен бастап Батыс Еуропаның жетекші мемлекеттерінің тек экономикалық емес, саяси салмағы да әлсіреді. Еуропаны біріктіріп, оның қуатын арттыру мақсатында құрылған Еуропалық одақ та көзделген нәтижеге қол жеткізе алмай отыр. Мұның басты себебі – Еуропа этногенездің инерциялық, өрлеу кезеңін аяқтап, оның соңғы сатысына – обскурация фазасына өткенінде. Бұл кезең 150–200 жыл ішінде этникалық жүйенің толық ыдырауына, соның нәтижесінде қоғам өмірінің барлық саласының құлдырауына әкелетіні болжанады. Мұндай жағдай XXI ғасырдың соңында болмаса, XXII ғасырдың ортасына қарай айқын тарихи шындыққа айналуы әбден мүмкін.
— АҚШ тарихында шамамен әр 80 жыл сайын елдің болашағына тікелей әсер ететін, тағдыршешті оқиғалар орын алып отырады. Бұл құбылыс 1776 жылы Тәуелсіздік үшін соғыстан басталып, кейін Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы Азаматтық соғыспен (1861–1865 жж.) жалғасты. Одан кейін АҚШ жетекшілік еткен коалицияның Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысуы (1941–1945 жж.) осы тарихи қатарды толықтырды. Қазіргі кезеңде бұл үрдіс АҚШ-тың Украинадағы оқиғаларға араласуымен (2021–2025 жж.) жалғасуда. Мұның өзі тарихи үдерістердің құрылымдық сипатқа ие екенін дәлелдемесе, басқа не дәлел бола алады? АҚШ тарихына этникалық тұрғыдан баға беру әлі ерте. Америкалық этногенез әлі де бастапқы өсу кезеңінде және дамуындағы сындарлы фазаларға жеткен жоқ.
— АҚШ, Ресей және Еуропа тарихында экономикалық даму қарқыны мен саяси үдерістердің ырғақтарына ықпал ететін екі ұрпақтық құрылымдық байланыстар бірдей байқалады. Бұл байланыстар 50–60 жылдық кезеңдер арқылы не қатар, не жеке түрде әсер етеді. Мысалы, Кондратьев толқындары Еуропаның экономикасында алғашқы өнеркәсіптік революциядан бастап (1760-жылдар) айқын көрінген. Алайда капитализмнің әлсіреуіне байланысты бұл құбылыстар 1970-жылдардан кейін тұрақты түрде тіркелмейтін болды.
Саяси салада бұл заңдылық әлдеқайда тұрақты байқалады.
І бөлімде біз АҚШ пен Ресейдің өз мемлекеттерінің даму бағытына 50–60 жыл көлемінде ықпал ете алатын аса ықпалды саяси көшбасшыларының тізімін келтірген едік. Мысалы, АҚШ-та Рейган дәуірі 1981 жылы басталып, шамамен 2030 жылға дейін өз ықпалын жалғастырады деп бағаланады. Ресей болса, 2024 жылдан бастап саяси тұрғыдан «Путин дәуіріне» енді, оның әсері 2070-жылдарына дейін сақталуы мүмкін. (Бұл деректер ғасыр соңындағы келешекті ойланатындар үшін де назар аударарлық.)
Қалай болғанда да, 50 жылдық циклдердің өмірде айқын көрініс тауып, әрі АҚШ пен Ресейде бір мезгілде байқалып отырғаны – бірнеше рет дәлелденген факт.
— Бұл орайда жалпы заңдылықтан ауытқитын тағы бір мысалды атап өтуге болады. Ресей тарихында жалпы тарихи ырғақтан тыс қалып, өзіндік даму бағытын қалыптастыруға ұмтылған оқиғалар да кездеседі (олар көп емес). Мұндай жағдайларда тарихи үдерістің табиғи ағыны бұзылып, кейін оны қалпына келтіру елеулі шығындарға алып келеді.
Бұл, ең алдымен, «І Николай кезеңінің» тарихи ырғаққа сай келмейтін, мерзімінен бұрын басталуымен байланысты. Норма бойынша бұл кезеңнің басталуы 1825 жылы емес, шамамен 1840-жылдары, яғни тағы он бес жыл кейін орын алуы тиіс еді. Сондай-ақ, Ресейдегі толқулар мен революциялық көңіл күй 1905 жылы өршіді — бұл кезеңнің басталуынан тура сексен жыл өткен соң. Ал 1917 жылға қарай бұл үдеріс табиғи тарихи ырғақ сақталған жағдайда болуы заңды саналатын деңгейге жетіп, тежелмейтін күшке айналды.
Нәтижесінде Ресей 1–2 жылдық тұрақсыздық пен қарсыластыққа емес, тұтас 12 жылға созылған үздіксіз революциялық толқулар мен мемлекеттің жан-жақты күйреу үдерісіне тап болды. ХХ ғасырдың басында (1905–1917 жж.) Ресейде орын алған нақты тарихи жағдай дәл осылай өрбіді, егер сол кезеңдегі жеке әулеттік немесе тар шеңбердегі қайшылықтарға ғана назар аудармай, жалпы тарихи көрініске көз жүгіртсек.
Қосымша айта кетер жайт: тарихи ырғақтың бұзылуына түрткі болған фактор — Ресей императоры Александр I-дің Таганрогта күтпеген, жұмбақ жағдайда қаза табуы. Алайда бұл — мүлде бөлек әңгіме, сондықтан оны келесі жолы талқылаймыз.
Келтірілген мысалдар тарихи үдерістерді зерттеуде жүйелі-құрылымдық талдаудың тиімділігін айқын дәлелдейді. Бұл тәсіл өткенді түсіндіруге ғана емес, ұзақ мерзімге созылған тарихи құрылымдардың ерекшеліктерін ескере отырып, болашақты болжауға да мүмкіндік береді. «Эпохалар» сияқты ірі тарихилық кезеңдер 300 жылға дейін созылып, өзінің жоғарғы нүктелерімен бүгінгі күннен әлдеқайда алыс уақытқа бағытталған. Дегенмен болашаққа қатысты мұндай болжамдар нақты емес, ықтималдық сипатына ие. Олар орындалуы мүмкін, бірақ күтпеген факторлардың әсерінен жүзеге аспай қалуы да ықтимал. Сондықтан ұзақ мерзімді тарихи құрылымдар аясында қалыптасатын үрдістерді бағалағанда қосымша талдау мен дәлел қажет. Оның ішінде осы үдерісте рөл атқаратын халықтардың этногенетикалық даму жағдайы да ескеріледі. Этногенез — этностың қалыптасуы мен эволюциясын қамтитын, бірнеше кезеңнен тұратын әрі үш-төрт «эпохаға» созылатын ұзақ уақыттық үдеріс. Бұл аралықта сан түрлі тарихи оқиғалар жинақталып отырады. Тарихи деректерді этногенетикалық даму заңдылықтарымен қатар қарастыру өткен мен бүгінді кең ауқымда пайымдауға, сондай-ақ болашақтың жалпы бейнесін алдын ала сезінуге мүмкіндік береді. Бұл белгісіз бағытпен келе жатып, тұман арасынан алыстағы қаланың сұлбасы бірте-бірте айқындала бастаған кезді еске салады: болашақтың көрінісі өткеннің тереңінен біртіндеп көріне бастайды.
Бұл жекелеген бөлшектерді анық көрсетуге мүмкіндік бермегенімен, болашақтағы әлемдік ахуалдың жалпы бейнесін пайымдауға жеткілікті негіз береді.
Енді әлемнің негізгі өңірлері бойынша алдын ала жалпылама болжам жасап көрейік:
- Ресей
XXI ғасырдағы Ресей екі маңызды тарихи үдерістің түйіскен тұсында тұр: қазіргі либералдық-демократиялық кезеңнің аяқталуы (бұл кезең басталғаннан бері 75–80 жыл өткен кезде) және империялық «дәуірдің» тұтастай өз мәресіне жақындауы. Егер осы екі үдеріс XXI ғасырдың 70-жылдары қатар келсе, яғни «либералдық» кезең өз кезеңін толық өтеп, ал қолданыстағы «дәуірге» 300 жыл толса, онда бұл Тарихтың құрылымдық жүйемен дамитыны және осындай құрылымға сүйене отырып оқиғаларды алдын ала болжауға болатыны жөніндегі тұжырымды толық растайды. Бұл — негізгі қорытынды.
Кезеңдердің ауысуы әдетте күрделі әрі жағымсыз құбылыстармен қатар жүреді (мысалы, ХХ ғасырдың 90-жылдарындағы кеңестік кезеңнен либералдық-демократиялық кезеңге өту). Ал бір «дәуірден» екінші «дәуірге» көшу бұдан да ауыр өтеді, себебі бұл тек идеологиялық бағдардың алмасуы емес, тарихи құрылымдардың түбегейлі өзгеруімен байланысты.
Сондықтан мұндай тарихи бетбұрыстармен қатар ірі әлеуметтік-экономикалық, тіпті кей жағдайда әскери-саяси өзгерістер де болуы ықтимал. Бұл өзгерістердің ықпалы, әрине, тек Ресейдің шеңберімен шектелмей, әлдеқайда кең ауқымды қамтуы мүмкін.
Ресей дамуының тағы бір ерекшелігі бар. Ол жалпы алғанда теріс ахуал қалыптастырғанымен, белгілі бір жағынан оң серпін беруі де мүмкін. Бұл – XX ғасырдың басынан бері елдің этникалық жүйесі әлсіреу кезеңінде тұрғаны.
Мұндай кезең кез келген мемлекет үшін аса қатерлі саналады. Еске сала кетейік, Ресей үшін аса ауыр болған татар-моңғол шапқыншылығы да алдыңғы этногенездің әлсіреу фазасында орын алған. Алайда бұл кезең тек қауіп емес, қайта жаңғыруға, жаңа даму мүмкіндіктерін иеленуге де жол аша алады. Осыған байланысты ғасыр соңына қарай Ресейдің келесі тарихи кезеңдегі негізгі даму бағыты айқындалып, ғылыми тұрғыдан негізделеді деп күтіледі. Ал оған дейін елдегі жағдайдың нашарлау үрдісі басым болады, себебі «дәуір» аяқталуға жақындаған тұста барлық негізгі көрсеткіштер — рухани-тұлғалық, әлеуметтік, экономикалық, әскери салалар бойынша — төмендеу бағытында қалыптасады.
Дегенмен қазіргі жағдайды ескере отырып, бұл құлдырау 1238 жылғыдай әлсіреу кезеңінің толық үзілуіне алып келмейтіні анық (қараңыз: 9-сурет).
Бүгінгі Ресей заманауи қару-жараққа, ұшақ-зымыран технологиясына және ядролық әлеуетке ие мемлекет ретінде өзіне қарсы тұра алатын немесе болашақта қарсы шығуы мүмкін күштерден әлдеқайда басым екені көрініп отыр.
Украинадағы жағдай мұны айқын дәлелдеді. Ресей үшін жеңе алмайтын жалғыз қауіпті қарсылас бар — ол елдің өз ішіндегі өрескел босаңсу мен енжарлыққа жол берілетін кезеңдер.
- АҚШ
АҚШ-та XXI ғасырдың ортасы мен екінші жартысында күтілетін негізгі тарихи үдерістердің сипаты, әсіресе Ресеймен салыстырғанда, неғұрлым айқын әрі болжам жасауға қолайлы көрінеді. Америкалық қоғамдағы этногенез үдерістері әзірге Еуропа немесе Ресейдегідей шешуші маңызға ие болып отырған жоқ. Дегенмен бұл аталған елде этникалық сипаттағы мәселелер мүлде жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай қайшылықтар бар және кей жағдайда елдің ішкі тұрақтылығына елеулі ықпал ететін деңгейде көрініс беруі мүмкін. Бұған елді кең ауқымда қамтыған «BLM» қозғалысының оқиғалары дәлел бола алады. Сонымен бірге, бұл құбылыстар этногенездің тарихи заңдылықпен жүретін негізгі даму барысын білдірмейді, олар тек жекелеген уақытша серпілістер ретінде бағаланады. Этникалық дамудың тарихи үдерісі өзінің табиғи кезеңіне жеткен кезде толық күшімен іске асатыны күмән туғызбайды.
АҚШ-та қазіргі таңда басты рөлді әлеуметтік-экономикалық үдерістер атқарады. Олар, негізінен, 80 жылдық циклмен өзгереді: оның жартысы дағдарысқа, жартысы өрлеуге тиесілі. Соңғы дағдарыстың өткір кезеңі АҚШ-тың қатысуымен байланысқан Украинадағы оқиғалармен қатар жүрді. Дағдарыстан кейінгі өрлеу 2040-жылдары басталып, ХХІ ғасырдың 70-жылдарының соңы — 80-жылдарының басында аяқталуы мүмкін. Ал 2080-жылдары күтілетін жаңа дағдарыс АҚШ тарихындағы алғашқы 300 жылдық кезеңнің аяқталуымен тұспа-тұс келеді. Бұл — бір тарихи «дәуірден» келесісіне өтудің барлық өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын маңызды меже. Осы кезеңде ел ішіндегі қайшылықтар (гендерлік мәселелер, екі партия арасындағы тартыс, Солтүстік пен Оңтүстіктің айырмашылықтары) күшейеді, өнеркәсіптің қысқаруы мен қаржы капиталының артуына байланысты экономикалық тұрақсыздық өседі, халықаралық және мемлекетаралық қатынастардың деңгейі төмендейді.
Жалпы алғанда, халықаралық саяси, сауда және гуманитарлық ұйымдар айтарлықтай зиян шекті, олардың көпшілігі түбегейлі қайта құруды қажет етеді. Мұның барлығы ең алдымен АҚШ-тың іс-әрекет үлгісінің салдары. Тарихи «дәуірдің» ауысуына жақындаған сайын ықпалын жоғалтып бара жатқан гегемонның күйі нашарлап, әрекеттері қисынсыз бола түсуде.
Дегенмен бұл – уақытша құбылыстар және елдің ұзақ мерзімді тарихи мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Қазіргі саяси-экономикалық тұрақсыздық АҚШ-тың бір тарихи «дәуірден» екіншісіне өтудің бастапқы белгілері ғана.
Мұндай қадамның әлемдік деңгейдегі салдары бұрын сөз болған «жаһандық оқиғалардың» мазмұны мен жалпы бағытына байланысты айқындалады.
Кез келген ірі оқиғаның, соның ішінде «жаһандық» үдерістердің тарихи тұрғыдан шектелетін тұстары бар екенін ескеру қажет. Солардың ішіндегі ең маңыздысы – АҚШ-та «дәуірлердің» ауысуы 2080-жылдардағы жаңа әлеуметтік-экономикалық дағдарыс жағдайында өтетіні және шамамен 2100 жылға сәйкес келетін оның өткір фазасы. Бұрын мұндай кезеңдер, АҚШ-тың қатысуымен әскери қақтығыстар түрінде көрініс берген.
Бұл жолы ол қалай өрбуі мүмкін?
- Европа
Әрине, Еуропаның құрылымдық табиғаты дәстүрлі ірі мемлекеттерден өзгеше. Ол біртұтас мемлекеттен гөрі, ұлттық мемлекеттер біріккен саяси бірлестікке жақын келеді. Мұнда ортақ валюта аймағы, бірыңғай нарық, ішкі шекаралардың болмауы және біркелкі азаматтық институты бар үстемұйымдық басқару жүйесі қалыптасқан. Дегенмен мұны мазмұны жағынан мемлекетке сәйкес келмейтін квазимемлекеттік құрылым деп бағалауға негіз жоқ.
Біздің талдауымызда Еуропа ортақ тарихи негізге ие, бірыңғай этникалық өрістен туындайтын еуропалық суперэтносқа сүйенген тұтас мемлекеттік құрылым ретінде қарастырылады. Дәл осы этникалық іргетас Еуропаның саяси тұтастығы мен институционалдық бірлігін қамтамасыз ететін негізгі біріктіруші фактор болып табылады.
Дамыған мемлекеттер қатарында Еуропа – этногенездің толық циклін, яғни этностың қалыптасуынан бастап оның өзін-өзі ыдыратуына дейінгі бүкіл үдерісті біздің көз алдымызда аяқтап отырған бірден-бір кеңістік. Еуропаның ерекшелігі — оның аумағында толыққанды сипаттағы тағы екі этногенездің жүзеге асқанында: ежелгі римдік (б.з.д. VIII ғасыр – б.з. V ғасыры) және византиялық этногенез (330–1453 жж.).
Рим империясы құлағаннан кейін оның этникалық мұрасы мен құрлықтың солтүстік-шығысынан келген варварлық тайпалардың өзара ықпалы қазіргі еуропалық этногенездің негізін қалады. Кейінірек, Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірі барысында византиялық этностың қалдықтары да осы жаңа этникалық жүйеге сіңісті. Дегенмен Еуропаның этногенездік бағыты, оның мазмұны мен сипаты VI–X ғасырлар аралығын қамтыған, кемінде төрт ғасыр созылған тұрақсыздық пен күйзеліс кезеңінде қалыптасты.
Бүгінгі таңда Еуропа тағы бір құлдырау және ыдырау үдерісіне қадам басып отыр.
Енді алдыдағы онжылдықтарда Еуропаны не күтіп тұр?
Біздің пайымдауымызша, этногенездің логикасын ескерсек (демек, ірі тарихи өзгерістерді де назарда ұстасақ), Еуропа үшін уақыт енді жүзжылдықтармен емес, ондаған жылдармен өлшенетін кезеңге ауысқан.
Әрбір жаңа ұрпақ үшін Еуропа бұрынғыға қарағанда өзгерген, көбіне теріс әсер қалдыратын әрі тартымдылығы төмен кеңістік ретінде қабылдануда. Бұл өзгерістер ең алдымен адамдарға қатысты және олардың сапалық сипаттары да төмендеу үстінде. Еуропаның күнделікті тіршілігі мен қоғамдық болмысы соңғы жылдары құрлыққа жаппай қоныс аударған мигранттардың ықпалымен едәуір өзгеріске ұшырады.
Бүгінде мұсылман елдерінен келген босқындардың Еуропаға ағылуы кейінге қалдыратын саяси мәселе ғана емес, құрлықтың нақты этно-тарихи жағдайын сипаттайтын құбылыс ретінде көрініп отыр. Бұл — Еуропаның қазіргі күйін айқындайтын көрсеткіш әрі оның жақын болашағына қатысты маңызды белгі.
Этникалық негіз әлсіреген кезде оны ешқандай шараның қалпына келтіре алмайтыны айқын: «жасыл» саясат та, әскери блоктарға сүйену де, ішкі немесе сыртқы қарсылас іздеу де, ғылыми-техникалық серпілістер, соның ішінде жасанды интеллект те, тіпті тарихи тәжірибе де жағдайды өзгерте алмайды. Тарих көрсетіп отырғандай, Еуропа бүгін екі мүмкіндіктің біріне ғана жақын тұр: XV ғасыр ортасындағы Византия тәрізді толық күйреу шегіне жету немесе VI–IX ғасырларда бастан өткерген жаңа «қараңғы дәуірлерге» қайта кіру. Басқа жол Еуропаға бұйырмаған — бұл оның тарихи заңдылығы.
Бұл заңдылық қазіргі Еуропада XV ғасырдан бері қайталанып келе жатқан 130–150 жылдық әскери-саяси циклдер арқылы көрініс табады. Бірінші цикл 1648 жылы католиктер мен протестанттар арасында жасалған Вестфаль бітімімен аяқталды. Екінші циклді 1815 жылғы Вена келісімі қорытындылады — ол XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Наполеон соғыстарының нәтижесін бекітіп, Францияны жеңген мемлекеттерді уақытша біріккен ұстанымға келтірді және Еуропада қысқа мерзімді тұрақтылық орнатты.
1945 жылғы Ялта–Потсдам келісімдері Еуропаның шеңберінен әлдеқайда асып түсетін салдарға ие болып, соғыстан кейінгі әлемдік тәртіптің қалыптасуына шешуші ықпал етті. Бүгінгі халықаралық жүйе әлі күнге дейін осы келісімдердің негізінде өмір сүріп келеді: оның рухы да, нақты саяси-аумақтық құрылымы да сол кезеңде белгіленген тәртіпке сүйенеді.
Қазіргі жағдайда осы әлемдік тәртіптің іргетасын шайқалтып тұрған басты тарап —Еуропа. Өйткені Еуропа бүгінде Ялта–Потсдам жүйесін жасаған державалар ішіндегі ең әлсіз әрі ішкі қайшылықтары көп буынға айналды. Еуропалық «әлемнің» циклдік дамуын ескере отырып, мұндай бетбұрыс та алыс емес — ол XXI ғасырдың 80–90-жылдарына сәйкес келуі ықтимал.
Бұл сәйкестік кездейсоқ емес. Еуропадағы этногенездің ыдырауы мен Ялта–Потсдам жүйесінің күйреуі — бір-бірімен тығыз байланысты құбылыстар. Олар, әдетте, қатар жүреді және бірінің басталуы екіншісінің әлсіреуін тездетеді.
Қорытындылай келе, Еуропа тарихының тағы бір ерекшелігін атап өткен жөн: біз сөз еткен үш «дүниенің» әрқайсысының алдында отыз жылға созылған қантөгіс соғыстар болған, ал олардың нәтижесі тиісті бейбіт келісімдермен рәсімделген. Егер бұл заңдылық шындыққа сәйкес келсе, онда дәл осындай жағдайдың XXI ғасырда да қайталануына күмән жоқ. Бұл ретте Еуропада тұтанған қақтығыстың жаһандық деңгейдегі дағдарысқа ұласуы ғасырдың ортасына – 2050-жылдарға дейін орын алуы мүмкін.
Еуропадағы (әлемдік) ауқымды соғыстың 25–30 жылдан кейін басталуы туралы болжам шынайы болуы ықтимал. Соңғы жылдары Украина мен Еуропа бағытында қалыптасқан жағдай да осы сценарийді қуаттай түседі.
- Мұсылман әлемі
Мұсылман кеңістігі — қазіргі әлемдегі ең белгісіз әрі көп қауіп төндіретін аймақтардың бірі. Ол адамзаттың бүгіні мен болашағына қатысты белгісіздік, тәуекелдер және алаңдаушылықтармен тығыз байланысты. Мұсылман этногенезі VII ғасырда ислам дінінің пайда болуымен қатар қалыптасты. Ислам — авраамдық діндердің бірі және иудаизм мен христиандықпен салыстырғанда жасы жағынан кейінірек таралғанымен, бүгінде өзінің 1500 жылдық шегіне таяп келеді.
Дін үшін бұл мерзім шешуші болмағанымен, оны негіз еткен этногенез үшін бұл — маңызды белес. Бұл — бір тарихи кезеңнің аяқталып, келесі кезеңнің басталуы. Этникалық жүйенің түбегейлі өзгеруі, әсіресе құрылымы күрделі, әртекті әрі ішкі бірлігі әлсіз мұсылман әлемінде, әдетте, ауыр әлеуметтік-саяси күйзелістермен қатар жүреді. Мұндай өзгерістердің ішкі қайшылықтарсыз, сыртқы шиеленіссіз, жылдам әрі реттелген түрде өтуі екіталай. Бұл құбылыс өзінің табиғатынан жаһандық деңгейдегі тұрақсыздыққа ұласып отыр. Қазіргі кезде оның негізгі көрінісі Еуропада байқалады — әлсіреген, ішкі беріктігі төмен Еуропа қазірдің өзінде сыртқы күйзелістерді өзіне тартатын кеңістікке айналды. XXI ғасырдың ортасына қарай Еуропада екі әлсіреген этногенездің — еуропалық және мұсылман әлеміне тән этникалық жүйелердің — тоғысуы орын алмақ. Бұл өзара түйісу сөзсіз түрде қазіргі ғасырдың ең маңызды тарихи үдерістерінің бірі болмақ.
Этногенездердің жас айырмашылығы жалпы тарихи үрдістерге айтарлықтай ықпал ете қоймайды. Қазіргі жағдайда еуропалық этногенез обскурация фазасының — әлсіреу мен ыдырау кезеңінің — шамамен ортасына жетсе, мұсылман этногенезі бұл шектен әлдеқашан (100 жылдан астам бұрын) өтіп кеткен. Оның өміршеңдігі бүгінге дейін этникалық жүйесінің айтарлықтай әртектілігімен және дамудың келесі сатысына — мемориалдық фазаға, яғни «өлімнен кейінгі өмірге» ішінара өтуімен қамтамасыз етіліп отыр.
Қоғамдық құрылымнан ажырап, ішкі тұтастығынан айырылған мұсылман этносы Еуропаға орныққан соң, 2–3 ұрпақ ішінде жергілікті қоғамға ішінара сіңісуі мүмкін. Бұл үдеріс барысында оның белсенділігі артқан жағдайда, ол қоғамдық өмірде жетекші орындарға ұмтылуы ықтимал. Мұндай өзгеріс этникалық және діни айырмашылықтардың тереңдеуіне, түрлі қауымдастықтар арасындағы қатынастардың шиеленісуіне алып келеді. Қоғамдағы тұрақсыздықтың тұрақты көзіне әлеуметтік бейімделмеген, білімі жоқ, жұмыссыз жастар мен тәрбиелік негізі қалыптаспаған жасөспірімдер айналады. Нәтижесінде қала көшелерінде қылмыс өршіп, қоғамдық тәртіп бұзылады, рұқсатсыз наразылықтар мен тәртіпсіз шерулер көбейіп, құқық қорғау органдары мен бүлік шығарушылар арасында қақтығыстар орын алуы мүмкін.
Мұндай жағдайда қалаларда өмір сүру тұрғылықты халық үшін барған сайын қиынға айналып, олар үйреншікті мекендерін тастап, жеке және қоғамдық мүліктерін әлеуметтік тәртіпті бұзушылардың еркіне қалдыру қаупі туады.
Мұндай бейберекет жағдай қанша уақытқа созылуы мүмкін? Жергілікті билік пен тұрғындардың мигранттар легін белгілі бір өркениетті шеңберде ұстап тұруға күш-қуаты мен ресурсы қаншалыққа жетеді? Әлде қорғаныс жүйесі алдағы бірнеше жылда емес, санаулы айдың ішінде-ақ күйрей ме? Бұл риторикалық сауалдар. Себебі жағдайдың ушығуы — уақыт мәселесі ғана. Еуропада босқындардың саны белгілі бір шектен асқан сәтте-ақ үдеріс қарқынды әрі күрделі түрде өрбиді. Осы сценарий — қазіргі ахуалды ескергенде, ең ықтимал болжам ретінде қарастырылады.
Алайда мұсылман халқының Еуропаға жаппай көшуі қазіргі уақытта олар қоныстанған Африка мен Таяу Шығыс елдері үшін де оң нәтиже әкелмейді. Бір жағынан, бұл құбылыс онсыз да ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайдан зардап шегіп отырған аталған өңірлердегі экономиканың толық күйреуіне әкелуі мүмкін. Екінші жағынан, бұл сол жерде қалған халықты да елден кетуге итермелейді. Нәтижесінде тұтас мемлекеттер адамсыз қалуы мүмкін, ал әртүрлі ұлттарға жататын миллиондаған адам өз отанынан және этникалық бірегейлігінен айырылу қаупіне ұшырайды. Мұндай жағдайда — әсіресе «жаңа» және «ескі» еуропалықтардың арасындағы діни алшақтықты ескерсек — Еуропада жаңа этногенездің басталуы едәуір күрделене түседі. Бұл үдеріс, ең алдымен, этногенездік даму сатысы анағұрлым жоғары келген мигрант қауымдастықтарынан басталуы мүмкін. Кейіннен оған біртіндеп жергілікті, тарихи жағынан жас этностар қосыла береді.
Алда өте күрделі және ұзаққа созылатын (бірнеше ұрпақты қамтитын) үдеріс күтіп тұрғаны сөзсіз. Бұл жолдан барлық этностар бірдей деңгейде, бірізділікпен өте алмауы да мүмкін. Осы кезеңде өз болмысынан ажырап, орныққан этникалық негіз қалыптастыра алмайтын топтар пайда болмай ма? Мұндай жағдай ежелгі Палестинадан «римдік» қуғыннан кейін ІІ ғасырда жан-жаққа тарап кеткен еврей халқының тағдырын еске салады: олар Рим империясының әртүрлі аймақтарына шашырап, еш жерде тұрақты отаны болмаған. Сол себепті еврейлер өз этногенезін еш жерде толық бастап, дербес этнос ретінде орныға алмады. Олар ғасырлар бойы әртүрлі елдерде «шашыраңқы» суперэтнос ретінде өмір сүріп, тұрған жеріндегі негізгі этникалық топтың құрамына сіңісіп кетті. Осыдан келіп «ұлты бойынша еврей» деген ұғымдар шықты: орыс еврейі, испан еврейі, американ еврейі (яғни америкалықтар, бірақ еврей текті). Алдағы уақытта біз де осындай жаңа әлеуметтік-этникалық ұғымдарға куә болуымыз мүмкін бе? Мысалы, араб немесе иран текті жаңа «орыс» немесе «америкалық» ұрпақ қалыптаса ма? Олар да бір күні, еврей халқы сияқты, ғасырлар бойғы көші-қон мен бейімделуден кейін өз тарихи отаны мен бастапқы этностық негізін қайта жаңғыртуға ұмтыла ма?
135 жылы Рим императоры Адрианның бұйрығымен Палестинадан қуылғаннан кейін, еврей халқы өз мемлекетін қайта құрып, этностық тұтастығын қалпына келтіруге екі рет талпыныс жасаған. Алғашқысы — Каспий теңізі жағалауындағы Еділ бойында орын алды. Ол жерде еврейлер Хазар қағанатын иудаизмді мемлекеттік дін еткен саяси құрылымға айналдырған болатын. Алайда 966–969 жылдары Русь кінәзі Святослав Игоревичтің әскерлері бұл қағанатты күйретіп, иудаизмнің тарихи тірекке айналуына жол бермеді. Бұл аймақ кейінірек Ресейдің орталық бөлігіне айналған еді.
Ал, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталған талпыныс сәтті болды. Еврей халқы үшін тарихи Отан болып саналатын Палестина жерінде, араб өркениетінің дәл ортасында, халықаралық қауымдастықтың шешімімен Израиль мемлекеті құрылды. Бұл шешім БҰҰ-ның күн тәртібіне Таяу Шығыста шешілмеген өткір қайшылық ретінде енді. Дегенмен еврейлер тарихи әділдікке қол жеткізді: олар бұрын жоғалтқан мемлекеттігін және этностық негізін қайта қалпына келтіріп, бүгінде оны жаһандық деңгейдегі ресурстары мен мүмкіндіктеріне сүйене отырып, жаңа сапада дамытып жатыр.
Осы орайда мынадай маңызды сұрақ туындайды: жаңа тарихи кезеңнің аясында Еуропадағы мұсылман диаспорасын не күтіп тұр?
- Қытай мен Үндістан
Тарихтың таңғаларлық бір сәйкестігі – үш ірі суперэтнос: «диаспоралық» еврей халқы, қытай және үнді этностары жаңа даму кезеңіне дерлік бір уақытта қадам басқан. Атап айтқанда, бұл үдеріс 1948, 1949 және 1947 жылдары басталған. Этногенездік дамудың қазіргі кезеңінде бұл үш этнос әлі де өсу фазасының жартысына жетпеген. Сондықтан, Еуропа елдерінен айырмашылығы – аталған мемлекеттер алдағы онжылдықтарда орнықты даму қарқынын, әлеуметтік тұрақтылықты және ішкі сенімділікті сақтауы тиіс. Айта кету керек, бұл этностар қазіргі заман талаптарына сай әскери әлеуетке де ие.
Осы сипаттамалар, әсіресе Қытай мен Үндістан үшін өзекті. Себебі Израиль мемлекеті қазіргі таңда әлемдік еврей диаспорасының орталығы бола тұра, араб әлемімен күрделі қарым-қатынаста болғандықтан, кей жағдайларда сыртқы саяси қысымға жиі ұшырап отырады.
Қытай мен Үндістан – ежелгі өркениеттер, өз аймағында ежелден тамыр жайған және аймақтық көшбасшылықты берік сақтап келе жатқан мемлекеттер. Осыған байланысты олардың қазіргі орны тарихи заңдылықтарға толық сәйкес келеді.
Бұл екі мемлекет XXI ғасырдың соңына қарай өздерінің жаңа тарихи «дәуірінің» небәрі жартысына ғана жетпек. Бұл кезең ең көбі экономикалық дағдарыспен (мысалы, 1929 жылғы АҚШ-тағы Ұлы депрессия тәрізді) сипатталуы мүмкін. Ал нақты саяси немесе әлеуметтік өзгерістерге алып келетін дәуірдің аяқталуы XXIII ғасырдың ортасына дейін орын алуы екіталай. Бұл – ұзақ мерзімді перспектива.
Сондықтан да Қытай мен Үндістанда тек жақын ғана емес, орта мерзімді болашақта да тұрақты, елдің дамуына қолайлы жағдай сақталуы тиіс. Дегенмен, Қытайға қатысты бірқатар сарапшылар қазіргі жағдайды тұрақсыз деп бағалап, ел кез келген сәтте күрт өзгерістерге ұшырауы мүмкін деген пікір айтады.
Қытай тарихында әлеуметтік толқулар мен ішкі күйзелістер бұрын да бірнеше мәрте болған. Алайда қазіргі кезеңде – елдің ғылыми-техникалық және зияткерлік әлеуеті жоғары, ауыл мен қала халқының әл-ауқат айырмашылығы біршама теңестірілген жағдайда – әлеуметтік реформалардың үзіліп қалуы немесе өткір ішкі жанжалдардың туындау ықтималдығы өте төмен деп есептеуге болады. Үндістанда да ұқсас жағдай қалыптасқан. Сондықтан XXI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы жаһандық тұрақсыздыққа Қытай мен Үндістанның үлесі айтарлықтай болмайды және олардың әсері дүниежүзілік деңгейде шешуші факторға айналмайды деген болжам бар.
Осы уақытқа дейінгі тарихи алғышарттар мен соңғы онжылдықтардағы жаһандық ахуалды ескере отырып, мынадай негізгі қорытындылар жасауға болады:
- Жиналған жаһандық мәселелер мен қайшылықтарды шешудің ең ықтимал кезеңі – XXI ғасырдың 2070–2090 жылдарына сәйкес келуі мүмкін.
- Жаһандық қақтығыстың басталу аймағы және оның негізгі кезеңінің өту орны ретінде Еуропа қарастырылуда.
- Әлемдік қақтығысқа дейін 30 жылға дейін созылуы мүмкін әскери-саяси шиеленістер кезеңі жүреді деп күтіледі. Бұл кезеңде арандату әрекеттері, диверсиялар мен лаңкестік оқиғалар, сондай-ақ жекелеген ірі әскери қақтығыстар болуы ықтимал.
- XXI ғасырдағы жаһандық қақтығыстың негізгі қатысушылары ретінде АҚШ, Ресей, Еуропа және Израиль елдері алға шығуы мүмкін. Соңғысы – күтпеген қатысушы болып көрінгенімен, ғасыр соңына қарай Таяу Шығыстағы араб-израиль қақтығысы аясында еврей суперэтносының белсенділігі артуы ықтимал. Бұл фактор қақтығыстың басты қозғаушысы болмаса да, оның басталуына түрткі болатын элементке айналуы мүмкін. Ал Қытай, Үндістан және өзге мемлекеттердің бұл үдерістегі рөлі шектеулі болады деп болжануда.
Жоғарыда келтірілген қорытындылар бұған дейін жеткілікті түрде дәлелденді деп есептеледі және қосымша дәйектерді қажет етпейді. Қаншалықты шынайы екенін алдағы уақытта өмір көрсете жатар.
Алайда, біздің ойымызша, алдағы жаһандық қақтығысқа өту үдерісінің сипаты мен ерекшеліктеріне қатысты, нақтырақ айтқанда, біз «әскери-саяси кіріспе» деп атаған кезең туралы кейбір нақтылаулар енгізу қажет.
Біріншіден, қақтығысқа өтудің бұл кезеңі – ұзақтығы мен онда орын алатын оқиғалардың табиғатына байланысты – іс жүзінде қақтығыстың нақты басталу сәтін едәуір жақындатады (шамамен 2040-жылдары басталуы мүмкін).
Екіншіден, жаһандық қақтығысқа ең жақын көршінің, бауырлас халықтың қарсы тараптан қатысуы – жауға деген ашу-ыза деңгейін төмендететін ең күшті психологиялық факторлардың бірі. «Ағайынды бір-біріне айдап салу» – қарсылас рухын түсірудің тиімді тәсілі саналады. Дәл осы әдісті Батыс елдері – АҚШ пен Еуропа – Ресейге қатысты қолданып отыр: Украинаға жаһандық қақтығысқа араласуға жол ашып, оны қасақана араңдатушы күш ретінде пайдаланып келеді. Бұл жағдайда украин ұлтшылдарына – орыстарға қарсы шектен тыс қатыгездік пен Ресей әлеміне деген өшпенділікті айқын көрсететін топтың рөлі жүктелуде.
Қазіргі таңда, жаһандық қақтығыстың «алғашқы кезеңі» әлі нақты басталмай тұрып-ақ, Украина Батыс күштерінің авангарды ретінде Ресейдің әскери, әскери-өнеркәсіптік және экономикалық әлеуетін сынақтан өткізіп, оның болашақта Батыстың біріктірілген күштеріне қарсы тұруға дайындық деңгейін тексеруде. Сонымен қатар, украин майданында Батыс қару-жарағы сыналып, нақты әскери тәжірибе жинақталып, штабтар мен әскери бөлімшелердің өзара іс-қимылы пысықталуда. Яғни, болашақ соғыс қимылдарына жоспарлы дайындық жүріп жатыр.
Басқаша айтқанда, Украина біртіндеп Ресейге бағытталған соғыс найзасының ұшына айналуда – бұл ахуалды елемеу мүмкін емес.
Осы жағдайда Ресей үшін басты стратегиялық міндет – Украина мемлекетін орыс халқына қарсы бағытталған жаулық көзқарасы мен ұлтшыл идеологиясы бар агрессиялық құрылым ретінде бейтараптандыру.
Украинаны әлсірету үшін, ең алдымен, Кеңес Одағы тұсында құрылған және негізінен Украинаның шығысы мен оңтүстігіндегі орыс тілді қалаларда орналасқан оның әскери-өнеркәсіптік әлеуетінен айыру қажет.
Екіншіден, Украинаны Қара теңізге шығатын мүмкіндіктерінен шектеу керек.
Үшіншіден, Украин мемлекетінің аумағы мен басқару құрылымын түбегейлі қайта ұйымдастыру қажет: болашақта оның аумағы Батыс Украинаның бірнеше облысымен шектеліп, астанасы Львов қаласында орналасуы тиіс. Бұл ретте Киев пен Киев облысы да жаңа украин мемлекетінің құрамына кірмеуі қажет.
Мұндай ауқымды шешімдер қысқа мерзімде келіссөздер арқылы жүзеге аспайтындықтан, оларды тек әскери іс-қимыл арқылы, яғни Арнайы әскери операцияны Украина Қарулы күштерінің капитуляциясына дейін жеткізіп, Украинаға ультиматум қою арқылы іске асыру қажет.
Егер бұл мақсаттарға АҚШ-тың бұрынғы президенті Дональд Трамппен достық қатынастар негізінде қол жеткізу мүмкін болса, онда онымен келіссөз жүргізу Ресей үшін өзекті болмақ. Ал егер Трамп мәселенің мәнін бүркемелейтін саяси «ойындармен» шектелсе, мұндай келіссөздерді тактикалық мақсатта ғана пайдалану немесе мүлде жүргізбеу қажет.
Қалай болғанда да, егер АҚШ Ресейдің стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік берсе және Ресей қазіргі қолайлы жағдайын пайдалана отырып, болашақ жаһандық қақтығысқа дейінгі күштер теңгерімінде өзіне барынша тиімді позиция қалыптастыруға ықпал етсе ғана АҚШ пен Ресей арасындағы келіссөздер орынды және тиімді бола алады.
