19 қарашадан бастап біз енді жаңа өмір салтымен емес, «2026–2028 жылдарға арналған макроэкономикалық тұрақтандыру және халықтың әл-ауқатын арттыру жөніндегі Үкіметтің, Ұлттық банктің және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің бірлескен іс-қимыл бағдарламасы» аясында өмір сүріп жатырмыз.
Бұл құжат тек жуырда қабылданғаны үшін ғана «жаңа» емес. Ол өткен жылдың шілде айында Президенттің Жарлығымен бекітілген «2029 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының» күшін жоюымен де ерекшеленеді.
Жоқ, қазіргі Бағдарлама өткен жылы қабылданған президенттік Құжаттың күшін жоймайды, өйткені олардың деңгейі бірдей емес: Үкімет те, Ұлттық банк те, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі де тікелей Президентке бағынады. Алайда олар президенттік ұлттық жобаны ресми түрде емес, бірақ іс жүзінде назардан тыс қалдыруға әбден қабілетті. Аталған Ұлттық жоба Мемлекет басшысына тікелей бағынатын Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің бастамасы болатын. Мазмұны жағынан ол студенттік реферат деңгейіндегі көпбеттен тұратын мәтін ретінде ұсынылып, соңында жылдар бойынша бөлінген 39 негізгі ұлттық көрсеткіштен тұратын кестемен толықтырылған еді. Бұл көрсеткіштердің барлығы белгіленген мерзімге қарай ішкі жалпы өнімді екі есеге арттыру мақсатына негізделген. Жоспарға сәйкес, биыл ішкі жалпы өнімнің өсімі 5,6 пайызды құрауы тиіс болса, 2026 жылы бұл көрсеткіш 6,3 пайызға, 2027 жылы 6,9 пайызға дейін артуы, ал 2028–2029 жылдары 6,7 пайыз деңгейінде сақталуы көзделген болатын.
Ал қазіргі Бағдарламада негізгі мақсат ретінде экономиканың жыл сайын кемінде 5 пайыз деңгейінде өсуін қамтамасыз ету ғана көрсетілген. Осылайша, Президент тапсырмасын орындауға жауапты құрылымдар ең алдымен өзара келісіп, талаптарды төмендетуге барғандай әсер қалдырады.
Жоқ, біз жоғарыда келтірген дәйексөздердің барлығы, төменде келтірілетін үзінділер де «Бірлескен іс-қимыл бағдарламасының» өз мәтінінен алынған жоқ. Өйткені бұл Бағдарламаның өзі әзірге қолжетімді емес: құжат Үкіметтің ресми сайтында да, Ұлттық банктің ресурстарында да, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің порталында да жарияланбаған.
Жоқ, мұндай бюрократиялық жайттарға шүйлігу, бәлкім, орынсыз да көрінер еді. Алайда мұнда бір қағидатты мәні бар мәселе бар: мемлекеттік аппарат әрі бюрократиялық бағыныштылықты, әрі бағдарламалық тәртіпті қатаң сақтауға міндетті. Бұл – оның қызметінің негізгі тіректері. Ал белгілі бір жылдарға арналған жоспар немесе бағдарлама мінсіз болмауы мүмкін. Бірақ егер оларды алмастыру, бірін бірімен ауыстыра беру әдетке айналса, мұндай тұрақсыздықтан оң нәтиже күту қиын.
Алайда мұның жағымды тұсы да бар: экономиканың жыл сайын кемінде бес пайыз өсімін қамтамасыз ету жөніндегі мақсаттан кейінгі екінші міндет – халықтың нақты табысын орта есеппен екі-үш пайызға арттыру. Бұл да Премьер-Министрдің сөзіне сүйеніп айтылып отыр, алайда әзірге соған сеніп көрейік. Ол үшін қазіргі Премьер-Министр уәдені орындау мақсатында Бірлескен іс-қимыл бағдарламасы аяқталғанға дейін өз қызметінде қалады дегенге де сенуге тура келеді. Ұлттық банк пен Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіндегі әріптестерімен бірге.
Қазақстандықтардың әл-ауқатының төмендеуіне жол бермеу үшін, алдымен қазіргі қалыптасқан үрдісті түбегейлі өзгерту қажет болады. Өйткені өткен жылмен салыстырғанда нақты ақшалай табыстар индексі 98,3 деңгейінде қалып отыр. Соңғы ресми статистикалық деректер қыркүйек айына тиесілі, алайда содан бері жағдайдың жақсарғаны байқалмайды, керісінше теріс үрдіс тереңдей түскен. Ұлттық статистика бюросы нақты ахуалды әдейі төмендетіп көрсетеді деу қиын, керісінше, қолда бар деректер шынайы жағдайды жұмсартып көрсетуге бейім екенін де ескерген жөн.
Алайда мынадай сұрақ туындап отыр: бірлескен іс-қимылға қатысушылар нақты нені, не кімді «түбегейлі өзгертуі» тиіс? Жауабы айқын — жалпы ішкі өнім өсімінен озып, азаматтардың табысын жұтып отырған инфляцияны тоқтауы керек. Мемлекет басшысы да бірлескен іс-қимыл жоспарын әзірлеуді тапсырғанда, макроэкономикалық тұрақтандыру мен инфляциямен күреске ерекше мән беруі тегін емес.
Инфляция дегеніміз — экономикадағы ақша көлемінің тауарлар мен қызметтер ұсынысынан артық болуы. Басқаша айтқанда, елімізде ақша массасының өсуі нақты өндіріс көлемінен едәуір жылдам. Бұл жайттың нақты сандық көрінісі бізге ең беделді дереккөзден — Ұлттық банк төрағасынан белгілі. Оның айтуынша:
«… инфляцияның қалыптасуына бізде ақша шамадан тыс көп болуы себеп. Ақша агрегаттары шамамен 18 пайызға өсті. Экономикаға көп көлемде ақша құйылып жатыр. Оның екі негізгі көзі бар — ауқымды бюджеттік құйылымдар және тұтынушылық несиелендіру».
Иә, ақша массасы 18 пайыздық қарқынмен өсіп отырған жағдайда, оған жалпы ішкі өнімнің де, қазақстандықтардың табысының да ілесе алмасы анық. Алайда бұл тұста «Евразия-24» негізгі ақша-несие органының басшысын, әрі баға тұрақтылығына жауапты тұлғаны, өзі атаған инфляция көздеріне қатысты байыппен әрі әдепті түрде нақтылап өткенді жөн санайды.
Нақтылай кететін жайт, бұл жерде фискалдық құйылымдардың тікелей қатысы жоқ. Салық жүйесі экономикада бұрыннан бар қаражатты ғана жинайды, ал бюджет сол қаражатты қайта бөледі.
Ал бюджет тапшылығын жабу үшін Үкімет тартатын сыртқы қарыздар — мүлде бөлек мәселе. Бұл жағдайда шетел валютасын теңгеге айырбастау арқылы ақша массасы инфляциялық сипатта ұлғаяды.
Бұл жағдай өз құйрығын қуып жетуге тырысқан итке ұқсайды: инфляция неғұрлым жоғарылаған сайын, жыл сайын қайталанатын бірдей шығыс баптарын қаржыландыру үшін соғұрлым көп қаражат қажет болады; соның салдарынан сыртқы валюталық қарыздар көлемі ұлғаяды, ал бұл өз кезегінде инфляцияны одан әрі күшейтеді. Нәтижесінде құрылымы жағынан он, он бес, тіпті жиырма жыл бұрынғыдай өзгеріссіз қалған бюджет табыстан біртіндеп тапшылыққа ауысады. Мұның логикасы қарапайым: бюджет кірістері ішкі жалпы өнімнің өсу қарқынымен артады, ал шығыстар инфляция қарқынымен ұлғаяды. Осылайша, Үкімет инфляцияны тежеудің орнына, оны өз әрекеттерімен өзі үдете түседі.
Екінші нақтылау: тұтынушылық несиелендіруге қатысты. Дәлірек айтқанда, бұл түзетуден гөрі толықтыру деуге келеді.
Иә, қараша айындағы дерек бойынша халыққа берілген несиелер көлемі 25,9 трлн теңгеге жеткен. Бұл көрсеткіш тек абсолюттік мөлшері жағынан ғана емес, сонымен қатар қазақстандықтардың жалпы тұтыну құрылымындағы үлесі тұрғысынан да айтарлықтай ауқымды.
Ресми статистикаға сәйкес, биыл халықтың жан басына шаққандағы ақшалай шығыстары орта есеппен 315 мың теңгені құрап отыр. Осы көрсеткішті халық санына көбейтсек, қазақстандықтардың өз еліндегі нарықтағы сатып алушы ретіндегі жалпы шығыстары 65 трлн теңгеден де төмен болады. Бұл — ішкі жалпы өнімнің шамамен 40 пайызы ғана, яғни айтарлықтай төмен көрсеткіш. Төмен деуіміздің себебі бар: өз елінің азаматтары ұлттық экономиканың нәтижесінен бар болғаны 0,4 үлеске ғана ие болып отыр. Мұндай құрылымдағы экономиканы қалыпты деп атау қиын.
Алайда бұдан да күрделі жағдай бар: осының өзі мардымсыз үлестің ішінде қарыз қаражатының үлесі қазірдің өзінде шамамен 40 пайызға жеткен. Яғни қазақстандықтардың күнделікті өмірін қамтамасыз етудің кемінде жартысына жуығы банктер алдындағы берешек есебінен жүзеге асырылуда.
Мұны отбасылық бюджеттің қалай жұмсалатынын көрсететін ресми деректер де айқын дәлелдейді. Статистикаға сәйкес, тұтынушылық шығыстар халық табысының 90,6 пайызын құрайды. Оның құрылымы мынадай: 50,6 пайыз – азық-түлік тауарларына, 20,4 пайыз – азық-түлікке жатпайтын тауарларға, 19,6 пайыз – ақылы қызметтерге жұмсалады. Ал табыстың 100 пайызына дейінгі қалған бөлігі мынадай шығындар арқылы толықтырылады: 7,2 пайыз – несиелерді өтеу, 1,9 пайыз – туыстарға көрсетілетін көмек, 0,3 пайыз – салықтар.
Мұнда жинақтардың жоқтығы бірден көзге түседі. Дұрыс айтасыз, бұл құрылымда қазақстандықтардың банктерге салған ақшалай қорлары мүлде көрінбейді. Яғни ел халқын тұтастай алғанда, адамдар «әрең күн көріп», қор жинамай өмір сүріп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандықтарды инфляцияны «қыздырып отыр» деп айыптау қисынсыз.
Сонымен қатар, Қазақстандағы жеке тұлғалардың депозиттері көлемі несиелермен шамалас және 25 трлн теңгеден асады. Инфляциялық қысымды арттырып отырған да – дәл осы қаражат. Алайда бұл басқа санаттағы жеке тұлғалар, ал олар жөніндегі әңгіме келесі жолы қозғалады.
Ал әзірге үшінші түзету-толықтырумен сөзімізді түйіндейік: инфляцияны үдетіп отырған артық ақша массасының тағы бір көзі бар, ол жөнінде Ұлттық банк төрағасы айтқан жоқ. Бұл да түсінікті. Өйткені инфляцияны күшейтіп отырған Ұлттық банктің өзі.
Біріншіден, бұл — инфляциямен күресу сылтауымен қаржы нарығында теңгенің құнын шамадан тыс қымбаттату. Шын мәнінде, мұндай саясат инфляцияны тежеудің орнына, өндірістік және қызмет көрсету шығындарының өсуі арқылы шығындар инфляциясын күшейтеді. Екіншіден, бұл — Ұлттық банктің теңге бағамын біртіндеп төмендету бағытын тұрақты түрде жүргізуі. Мұндай үрдіс сырттан келетін тауарлар арқылы импорттық инфляцияны қоздырады. Үшіншіден, бұл — Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктер үшін несие беруші емес, керісінше, олардан қарыз алушы рөлінде әрекет етуі. Осы арқылы ол банктерге инфляциялық сипаттағы «табыстылықты» қамтамасыз етіп отыр.
Егер бірлескен іс-қимыл бағдарламасының авторлары түбегейлі өзгерісті ең алдымен өз ұстанымдарынан бастай алса, онда қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік бар.
