АҚШ шегініп, Ұлыбритания ықпалын арттырған тұста Еуропа элиталық жауапсыздығынан зардап шегіп отыр
Украинадағы қақтығысты қолдаудың салдарынан Еуропада қалыптасқан дағдарыс туралы соңғы рет ой қозғағанымызға бірнеше ай өтті. Осы уақыт ішінде жағдай жақсарған жоқ, керісінше одан әрі ушыға түсті. Бұл ең алдымен майдан даласында емес, онда Киев режимінің жеңілісі сөзсіз екені айқын көрініп отыр, ал негізінен — әлемдік тәртіптің жедел өзгеріп жатқан шындығына еуропалық құрылымдардың қасарыса көз жұма қарауынан байқалады. 80 жыл бұрын Берлиндегі бункерлерде отырған өздерінің тарихи алдындағы тұлғалар секілді, еуропалық бюрократия өкілдері Ресейдің алдағы жеңісін мойындаудан бас тартып, әбден әлсіреген украин халқының қантөгісін жалғастыруды талап етуде.
Өткен аптада Еуропаның ұстанымы тағы бір елеулі соққы алды. Соңғы жиырма жыл бойы «америкалық одақтас» өз әскери қолшатырының аясында Брюссельге бұрынғы Варшава шартына мүше елдерге қатысты белсенді әрі қатаң саясат жүргізуге мүмкіндік беріп, оны жанама түрде ынталандырып келді. Алайда енді АҚШ сыртқы саяси бағытын күрт өзгертіп отырғанын көрсетті. Дональд Трамп әкімшілігі қабылдаған Ұлттық қауіпсіздіктің жаңа стратегиясы АҚШ-тың сыртқы саясатында баламалы парадигманың қалыптасқанын жариялады. Вашингтон Батыс жарты шар мен Тынық мұхиты аймағындағы ұстанымын қайта қарап, Мәскеудің мүдделерін ескеруге талпынып жатқан жағдайда, Еуропа Ресейге қарсы бағыттағы саясатты қасарыса ұстанғаны үшін шеткері әріптес әрі тұрақсыздық көзі ретінде сипатталуда. Бұл — Украинадағы қақтығыстың ушығуына ең алдымен Вашингтонның өзі жанама түрде ықпал еткенінен кейінгі жағдай. Іс жүзінде, Ресей мен Еуропа арасындағы байланыстарды үзіп алған АҚШ бұл үдерістен шеттеп, оның салдарын Брюссельдегі еуропалық құрылымдардың еншісіне қалдырып отыр.
Бельгия үкіметінің 2022 жылғы наурыздан бері бұғаттаулы тұрған Ресей қаражатының Киевке берілуіне рұқсат беруден бас тартуы маңызды белгі ретінде бағаланды. Бұл шешім прагматикалық қадам болып саналады, себебі Еуропалық одаққа мүше өзге бірде-бір мемлекет, сондай-ақ Еуропалық орталық банк Ресей тарапынан болуы мүмкін жауап шараларына байланысты шығындарды өтеуге кепілдік ұсынған жоқ. Еуропалық орталық банк бұл шешім еуроның жаһандық резервтік валюта ретіндегі орнына кері салдар әкелуі мүмкін екенін ескертті.
Таңдалған шешім институционалдық деңгейде қалыптасқан сақтық ұстанымына сай болғанына қарамастан, Бельгия үкіметі қисынсыз түрде «Путиннің мүддесіне қызмет етті» деген айыптауларға тап болды. Мұндай реакция саяси ахуалдың шамадан тыс қызғанын көрсетеді: бұл жағдайда нақты ұжымдық жауапкершілікті саралаудан гөрі, кінәні бір тарапқа ысыру басымдық алып отыр.
Бельгияның ұлттық органдары мен Еуропалық одақтың үстемұлттық институттары арасындағы қайшылық дағдарыстың тағы бір қыры арқылы көрініс тапты. Ол — сыбайлас жемқорлыққа қатысты дау, оған Еуропалық одақтың сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі бұрынғы жоғары өкілі Федерика Могеринидің есімі байланыстырылды. Өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін, жоғары деңгейдегі академиялық қызметке қажетті ғылыми және кәсіби талаптарға сай келмегеніне қарамастан, бұрынғы Италия министрі Брюссельдегі дипломатиялық кадрларды даярлайтын беделді Еуропа колледжінің ректоры қызметіне тағайындалды. Кейінірек оның осы қызметтік мәртебесін пайдалана отырып, өзі бұрын басшылық еткен құрылымнан Колледжге ауқымды келісімшарт бөлінуіне ықпал еткені жөнінде мәліметтер тарады. Бұл жағдай мүдделер қақтығысы, сондай-ақ Еуропалық одақтағы кадр саясаты мен қаржы ресурстарын бөлу тетіктерінің ашықтығына қатысты елеулі сұрақтар туындатты.
Сонымен қатар, аталған жанжал Еуропалық одақта қызмет атқаратын Стефано Санниноға да қатысты өрбіді. Бұған дейін Еуропалық сыртқы қызметтің бас директоры қызметін атқарған, қазіргі уақытта Еуропалық комиссия жанындағы ЕО дипломатиялық қызметінің Жерорта теңізі мен Таяу Шығыс бағыттары бойынша бас хатшысы қызметін атқарды. Мәліметтерге сәйкес, Саннино 2 желтоқсанда Федерика Могеринимен бірге қамауға алынған. Тергеу аясында аталған екі саясаткер Италия Демократиялық партиясындағы белгілі бір басқарушы топтың өкілдері ретінде қарастырылады. Бұл топ кеңестік кезең аяқталғаннан кейін қалыптасқан посткоммунистік саяси мәдениеттің мұрагері саналады және кейіннен еуропалық жобаны өздерінің жаңа идеологиялық бағдаршамы ретінде қабылдаған.
Бұл іс еуропалық интеграцияны барынша қолдап жүрген кейбір тұлғалардың моральдық ұстанымына қатысты ғана емес, әлдеқайда терең мәселені ашып көрсетті. Атап айтқанда, Еуропалық одақ үнемі алға тартатын «ережелерді құрметтеу» қағидатының іс жүзінде мазмұнсыз ұранға айналғаны байқалды. Осылайша, өз нормативтік жүйесін басқа модельдермен, соның ішінде Ресейдің басқару тәсілімен салыстыра отырып, оны артықшылық ретінде ұсынып келген Брюссель халықаралық қауымдастық алдында қосарланған өлшемдерді айқын көрсетті. Бұл жағдай Еуропалық одақтың беделіне елеулі нұқсан келтіріп, оның моральдық заңдылығы мен жаһандық деңгейдегі жұмсақ ықпал ету қабілетінің негізін әлсіретті.
Еуропаға деген сенімнің әлсіреуіне Еуропалық одақтың сыртқы саясат жөніндегі қазіргі басшысы, Эстония өкілі Кая Калластың әрекеттері де ықпал етіп отыр. Калластың жария мәлімдемелері жиі ойластырылмаған әрі жүйесіз сипатта айтылады, сондай-ақ Ресей мен Қытай сияқты жаһандық маңызы бар мемлекеттерге қатысты орынсыз тұжырымдармен ерекшеленеді. Бұл жағдай Брюссельдің беделіне қосымша салмақ түсіріп, сынның күшеюіне себеп болды. Аталған жайтты тек жеке саяси стильдің сәтсіздігі ретінде ғана қарастыру жеткіліксіз. Бұл — Еуропалық одақ институттарындағы тереңірек жүйелік мәселенің көрінісі. Әлемдік деңгейде ЕО-ға біртұтас әрі салмақты сыртқы саяси ұстаным қалыптастыру үшін құрылған бұл лауазым, керісінше, Қарт құрлықтың халықаралық оқшаулануын күшейтіп, ішкі және сыртқы стратегиялық алшақтықтардың ұлғаюына әкеліп отыр.
Ішкі тұрақсыздық пен халықаралық оқшаулану күшейген жағдайда еуропалық басқарушы топтар арасында алаңдаушылықтың артуы заңды құбылысқа айналып отыр. Бұл ахуал бір мезгілде әсер еткен екі фактордан күшейе түсті: «америкалық одақтастың» шегінуі және Украина майданындағы жағдайдың өзгеруі. Соңғысы Еуропалық одақ шекарасына жақын аумақта ауқымды әскери-саяси дағдарысқа ұласу қаупін тудыруда. Өсіп келе жатқан бұл мазасыздық Еуропаның негізгі ақпарат құралдарының жарияланымдарында да айқын байқалады. Бұған дейін Брюссельдің ресми ұстанымымен толық үндесіп келген жетекші медиа ресурстар бүгінде өздері қалыптастырған ақпараттық тұйыққа тірелді. Үш жыл бойы Ресейдің жағымсыз бейнесін күшейтуге, Украинаның сөзсіз жеңісін және Батыстың біртұтастығын көрсетуге негізделген баяндау тәсілі шынайы жағдаймен сәйкес келмей қалды. Соның салдарынан олар бұрынғы ұстанымын қайталаудан басқа нақты әрі сенімді балама жол ұсына алмай отыр, бұл өз кезегінде қоғаммен байланыс үзілу қаупін арттырады. Нәтижесінде бұқаралық ақпарат құралдарына деген сенім, олар сын көзбен бағаламай қолдаған институттарға деген сеніммен бірге, елеулі сын-қатерге тап болып отыр.
Өткен аптада қоғамдағы мазасыздық бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Бұған дейін кез келген төтенше шараларды ақтауға және қоғамды бір ұстанымға жұмылдыруға қызмет етіп келген «қақпа алдындағы қауіп» туралы риторика күшейді. Еуропа азаматтарына соңғы уақытта соғысқа шақыратын әрі апаттық сипаттағы бірқатар мәлімдемелер бағытталды. Мұндай сөз саптау тарихи және географиялық ерекшеліктерге байланысты Балтық елдеріндегі қоғамдық пікірталастарда жиі кездесуі мүмкін. Алайда Еуропаның дәстүрлі саяси орталығында, яғни «ескі Еуропада», мұндай риторика бұрын болмаған және тосын құбылыс ретінде қабылданып отыр.
Алғашқы оқиға Францияда тіркелді. Елдің Қарулы күштері штабының бастығы, генерал Фабьен Мандон көпшілік алдында ашық әрі нақты түрде ұлттың психологиялық және материалдық тұрғыдан «соғыста өз ұлдарынан айырылуға дайын болуы тиіс» екенін мәлімдеді. Әлеуметтік және саяси тұрғыдан бұрын тыйым салынған шеңберден шыққан бұл мәлімдеме соғыстан кейінгі Еуропаның өзегінде осы уақытқа дейін ойға сыймайтын деп саналған жағдайды қоғамдық дискурста қалыпты құбылыс ретінде қабылдауға алып келді. Алайда мазмұндық тұрғыдан анағұрлым қауіпті әрі ықтимал салдары ауыр бетбұрыс Италия адмиралы Джузеппе Каво Драгонің мәлімдемелерінің таралуымен байланысты болды. Financial Times басылымының жазуынша, НАТО Әскери комитетінің төрағасы ретінде Альянстың шабуылдық мүмкіндіктеріне жауапты саналатын италиялық офицер Ресейге қатысты қатаңырақ ұстаным қабылдауға, соның ішінде киберкеңістікте «алдын ала соққы» жасауға дайындықты қарастыруға шақырған. Ол мұндай әрекеттерді белсенді қорғаныстың заңды нысаны ретінде бағалаған.
Мәскеу тарапынан жауап жедел әрі қатаң түрде берілді. Адмиралдың айтқандары Атлантикалық альянстың жағдайды одан әрі ушықтыруға ниетті екенін көрсететін жауапсыз әрекет ретінде бағаланды. Мәлімдеме соңында ашық ескерту де жасалды: Еуропа соғыс жолын таңдаса, Ресей оған дайын екенін білдірді.
Бұл жағдай Ұлыбританияның құрлықтағы бейбітшілікке төнетін негізгі қауіптің бірі болып қала береді. Лондон үшін Украинадағы қақтығыстың АҚШ жетекшілік ететін келіссөздер арқылы жедел аяқталуы — әрі бұл үдерістен Ұлыбританияның шет қалғанын ескерсек — өзінің стратегиялық маңызын айтарлықтай төмендетер еді. Ал бұл маңыз дәл осы Украинадағы соғыс және НАТО-ның күшеюі арқылы қайта қалпына келген болатын. Осы жағдай аясында Біріккен Корольдік Ресейге қарсы бағытталған логистикалық тірек, барлау қызметтерінің тораптық орталығы және идеологиялық тірек рөлін қайта иеленді. Нәтижесінде Лондон Брекситтен кейін едәуір әлсіреген Вашингтон мен Брюссельге ықпал ету мүмкіндігін белгілі бір деңгейде қайта қалпына келтірді.
Осы тұрғыдан алғанда, Financial Times басылымындағы жарияланымның уақытына ерекше мән беру қажет. Бізге белгілі болғандай, адмирал Каво Драгоненің мәлімдемелері бірнеше апта бұрын, ал кей деректер бойынша тіпті бірнеше жыл бұрын айтылған. Ұлыбританияның қаржылық және саяси ортасының негізгі ақпараттық мінбері саналатын басылымның бұл мәлімдемелерді дәл келіссөздер басталған сәтте жариялауы кездейсоқтық емес. Бейбітшілік жоспарының 28 тармағының «сыртқа шығуымен» қатар, бұл қадам қоғамдық пікір кеңістігінде қосымша үрей тудыруға бағытталған әдейі ұйымдастырылған әрекетке ұқсайды. Мұндағы мақсат — АҚШ Ұлыбританиямен кеңеспей жүргізіп жатқан келіссөздерге кедергі келтіру және соғыс риторикасын қайта күшейту. Осылайша, Біріккен Корольдік дағдарысты басқару үдерісін өзіне шешуші рөл сақталатын арнаға қайта бұруға ұмтылып отыр.
Бұл оқиға Италияның Еуропалық одақ ішіндегі гибридтік текетіресте ерекше осал әрі маңызды бағыттардың біріне айналғанын айқын көрсетті. Financial Times басылымында жарияланған арандатушы сипаттағы мәлімдеменің Италияның жоғары әскери басшылығымен байланыстырылуы — кездейсоқ жайт емес. Бұл Ұлыбританияның Италия мемлекеттік құрылымдарымен, әсіресе Әскери-теңіз күштерімен тарихи тұрғыдан қалыптасқан терең байланыстары бар екенін аңғартады. Осы тұрғыда Италия қырғи-қабақ соғыс кезеңіндегідей, Еуропалық және атлантикалық қауіпсіздік саясаты аясындағы ықпал үшін күрестің маңызды алаңына қайта айналып отыр. Дәл осы елде Еуропадағы геосаяси басымдық пен стратегиялық бағдарға қатысты тартыстың елеулі бөлігі шешілуде.
Альянс аясында дәстүрлі түрде «әлсіз буын» саналып келген Рим бүгінде атлантикалық қайшылықтардың қайтадан тоғысқан алаңына айналуда. Елдің жоғарғы билік деңгейінде Вашингтонның ұстанымына барынша бағдарланған үкімет қалыптасқан, ал мұндай бағыт Брюссель жүргізіп отырған саясатпен үйлеспей отыр. Сонымен қатар, қоғамдық пікір мүлде басқа бағытты көрсетіп отыр. Барлық сауалнамалардың нәтижесіне сәйкес, Италия халқының басым бөлігі әскери қатысуды одан әрі кеңейтуге де, ауыр қару-жарақ жеткізуге де қарсы. Қоғам бұл қақтығысты ұлттық мүдделерінен алшақ, қауіп-қатері жоғары әрі ушығуы мүмкін үрдіс ретінде қабылдайды.
Элиталар мен қарапайым азаматтар арасындағы осы алшақтық жағдайында атлантикалық ықпалға ие күштер белсенді рөл атқаруда. Олардың бұқаралық ақпарат құралдарынан бастап қауіпсіздік құрылымдарына дейінгі мемлекеттік жүйеге терең әрі дәстүрлі түрде енуі қайшылықтарды одан әрі ушықтырып, қоғамдық пікірталасты күн сайын уландырып отыр. Нәтижесінде сыртқы саясат мәселелері еркін ой алмасу алаңы болудан қалып, қарсы көзқарастағыларды әшкерелеуге бағытталған науқанға айналды. Бұл үдерісте «ұлттық қауіпсіздік» ұғымы қарсыластарды беделінен айыру құралы ретінде пайдаланылуда. Осы құбылыстың айқын мысалы ретінде сенатор Карло Календаның саяси қызметін атауға болады. Қолдауы 2–3 пайыз деңгейінен аспайтын шағын саяси қозғалысты басқаратын ол Ресейге қарсы ұстанымды өзінің негізгі саяси тақырыбына айналдырды. Календа күн сайын Киевті сөзсіз қолдау бағытын сынауға батылы жеткен кез келген саясаткерді, сарапшыны немесе журналисті «сатқын» деп айыптайды. Оның риторикасы тек саяси айыптаулармен шектелмей, сот органдарын қарсыластарының жеке өмірін тексеруге, банк шоттарынан «Мәскеуден қаржыландыру» іздеуге шақыруға дейін жетуде. Осылайша өзге пікір білдіру мемлекетке опасыздықпен теңестіріле бастады. Бұл – онсыз да әлсіреп тұрған демократиялық пікірталастың негізін шайқалтатын, либералдық қағидаттарға қайшы тетік.
Алдағы уақытта Еуропа саясатын іштей бүлдіріп жатқан келіспеушіліктердің уы тереңдей түсетіні анық. Қоғамдағы жіктелу барған сайын радикалданып, енді бір-бірін түсінбейтін екі Еуропаның арасы ажырап барады. Бір жағында – Еуропалық Одақты өмір сапасының төмендеуіне, егемендіктің жоғалуына, сондай-ақ мәдени және экономикалық күйреуге себепші болып отырған, реформалауға келмейтін құрылым ретінде қабылдайтын азаматтар мен саяси күштер қатары артуда. Екінші жағында – «еуропалық арманды» шынайы өмірдің қиындықтарына қарсы тұрарлық рәміз ретінде ұстанатын идеологиялық романтиктер мен Одақтың игілігін көріп отырған мүдделі топтар бар. Оларға – ЕО шенеуніктері, лоббистер және күмәнді келісімдердің бенефициарлары жатады. Бұл топ бүгінгі таңда Еуропаның бұрынғы тұтастығын сақтап қалудың соңғы үмітіне айналып отыр.
Басшылықтан айырылған, бағыты бұлыңғыр әрі іштей жіктелген бүгінгі Еуропа құлдырау үдерісіне бет алды. Бұл енді болжам да, сараптамалық жорамал да емес — шындық. Бұл жағдайда ақылға қонымды жалғыз үміт — соғысты созу немесе ушықтыру арқылы жобаны сақтап қалмақ болған күштердің уақыт өте өз ықпалынан айырылуы. Бұған тарих та, халықтың өзі де жол бермеуі тиіс. Әйтпесе, олардың есепсіз әрекеті тұтас бір құрлықты ауыр апатқа итермелеп, Еуропаның шынайы жаңғыру мүмкіндігін ұзақ уақытқа көміп тастауы мүмкін.
Фабрицио Виельмини – арнайы Eurasia24 үшін — 09.12.2025
