Неліктен Ресей мен Еуропа – бір-біріне қарсы? Бір-біріне тым жақын орналасқан, ғасырлар бойы қатар өмір сүріп келе жатқан халықтар арасында мұншалықты күдік пен сенімсіздіктің тамыры қайда жатыр? Оның үстіне – адамдар бір қаннан, бір діннен, бір мәдениеттен емес пе? Маркстің коммунизмі де, бір кездері еуропалықтарды орыстардан алшақтатуы мүмкін идея, түптеп келгенде Еуропаның өзінен шыққан. Шынымен-ақ, бұл қызғаныш па? Ресейдің кең байтақ жерлеріне, табиғи байлықтарына, мол әлеуетіне деген ішкі қызғаныш па? Кейде Еуропаның Ресейдің «табиғи қазынасын» иеленгісі келетіні туралы пікірлер айтылады. Осы үшін швед, поляк, француз және неміс соғыстары жүрді делінеді. Бірақ, мүмкін, бәрі мүлде басқаша шығар?
Ресей мен Еуропа арасындағы жартылай достық, жартылай қастық қатынастарын бір-ақ ауыз сөзбен шешу мүмкін емес. Бұл – оңайлықпен жауабы табыла салатын мәселе емес. Бұл жөнінде айтылатын түрлі, кейде бір-біріне қайшы келетін пікірлер аз емес. Әрқайсысында өз шындығы бар. Сонымен бірге, кез келген «отбасылық хикаядағыдай», мұнда да асыра айтылған, біржақты, тіпті ұсақ-түйекке мән берген көзқарастар жетерлік.
Біз болсақ, мәселенің түп-төркіні адамдарда деп болжаймыз. Дегенмен, жай ғана адам ретінде емес, олардың шыққан тегінде, табиғи және мәдени тәрбиесінде, мінезі мен дүниетанымында, яғни этногенез үдерісінде – этностың қалыптасуы мен шығармашылық дамуы барысында орын алатын өзгерістерде. Әртүрлі этностарға жататын адамдар, тіпті этногенездің әр кезеңіндегі адамдардың өзі – мінез-құлқы, психологиялық құрылымы жағынан – бір-бірінен жер мен көктей өзгеше. Кейде олар әр планетадан келгендей әсер қалдырады.
Әрине, этногенез заңдылықтары жалпыға ортақ (интернационалдық) сипатқа ие және олар еуропалықтарға да, орыстарға да бірдей тән. Алайда әр халықтың өзіне ғана тән этногенезі бар және әрқайсысы бұл үдерістің белгілі бір кезеңінде тұр. Бір этникалық топқа жататын адамдардың арасында да айырмашылықтар болуы мүмкін — мысалы, ұлттық мінездің ерекшеліктеріне, діни сенімдер мен дәстүрлердің алуан түрлілігіне байланысты. Соған қарамастан, барлығын біріктіретін ортақ этностық құндылықтарға адалдық өзгеріссіз сақталады.
Бұған дейін айтылғандай, еуропалық этногенез IX–X ғасырлар тоғысында қалыптаса бастады. Бұл кезеңде Ұлы Карлдың немерелері – Лотарь, Людовик II және Карл II – оның империясын үш бөлікке бөліп, орталық, батыс және шығыс аймақтарды дербес мемлекеттік құрылымдарға айналдырды. Дәл осы бөлу кейінірек ұлттық мемлекеттердің пайда болуына негіз болды және Еуропадағы мемлекеттіліктің даму бағытын айқындап берді. Рим империясы іспетті біртұтас, орталықтандырылған мемлекет құру идеясы Еуропада кеңінен таралғанымен, ол нақты жүзеге аспады. Оның орнына, тек шартты түрде бірлікті білдіретін құрылым – Қасиетті Рим империясы пайда болды. Бұл туралы 962 жылы Римде таққа отыру кезінде герман королі Оттон I ресми жариялаған болатын.
Қасиетті Рим империясы (кейінірек – Герман ұлтының Қасиетті Рим империясы деп аталды) 844 жыл бойы өмір сүрді және 1806 жылы Наполеон I тарапынан таратылды. Алайда бұл құрылым ешқашан толыққанды мемлекетке айнала алған жоқ.
Бұл жағдай, сөзсіз, еуропалық этногенездің қалыптасуына өзіндік ықпалын тигізді. Соның нәтижесінде, біртұтас еуропалық суперэтногенездің орнына, әртүрлі мемлекеттердің аумағында бөлініп орналасқан көптеген этностардың жеке даму жолына басымдық берілді. Бұл этностар салыстырмалы түрде қысқа мерзім ішінде өзіндік мемлекеттері бар дербес ұлттарға айналды (ұлт-мемлекеттер). Нәтижесінде, Еуропа қазіргі таңда «ұлттық мемлекеттер» ұғымының тарихи отаны ретінде қарастырылады. XX ғасырда бұл модель отарлық тәуелділіктен босап шыққан көптеген елдер үшін негізгі мемлекеттік құрылым үлгісіне айналды.
Қалай болғанда да, ұлттық мемлекеттер XV ғасырдан бастап Еуропада кеңінен тарала бастаған капиталистік өндіріс тәсіліне өте жақсы бейімделді. Англия, Нидерланд, Германия, Франция және одан кейінгі басқа да еуропалық елдер бір-бірінен қалып қоймауға тырысып, феодалдық құрылымдардан біртіндеп арылып, кезек-кезегімен капиталистік даму жолына көшті.
Қалай болған күнде де, еуропалық этногенездің алғашқы алты ғасыры жаңа — Рим империясынан кейінгі — этникалық жүйенің қалыптасуына және оның мемлекеттік, рухани, мәдени әрі өндірістік инфрақұрылымының құрылуына арналды. Алайда осы үдеріспен қатар, белгілі бір «Х сәті» де жақындай түсті — жүйе ішкі ресурстарын тауысып, даму қарқыны бәсеңдеп, түбегейлі жаңғыру мен бағытты өзгерту қажеттілігі туындай бастаған шақ. Этногенез теориясында бұл кезең «құлдырау» (немесе «бетбұрыс») деп аталады, ал оның артынан келетін кезең — «құлдырау фазасы» болып сипатталады.
Құлдырау фазасы шамамен 150–200 жылға созылады. Бұл кезеңнің соңында этникалық жүйе не мүлде жойылып, басқа формаға өтіп, қайта түзіледі (дегенерацияға ұшырайды), не жаңа, әдетте анағұрлым жоғары әрі тиімді даму деңгейіне көтеріледі. Бұл фаза өзіндік бір «желдеткіш механизм» рөлін атқарады: не жаңа этногенездік үдерісті іске қосады, не бұрынғы жүйені тоқтатып, этногенезді үзіп тастайды.
Еуропадағы бұл тағдыршешті кезең XV–XVI ғасырлар аралығында орын алды. Осы кезде өрлеу кезеңіне жеткен феодализм әлсірей бастады, ал көкжиекте жаңа — капиталистік қатынастардың белгілері айқын көріне түсті. Барлық көрсеткіштерге қарағанда, капитализм Еуропаға шындап және ұзақ мерзімге келген еді. Егер құлдырау кезеңіне дейін Еуропа түгелдей дерлік феодалдық мешеу күйде болса, одан кейін ол капитализмнің сынақ алаңына айналды. Бұл үдерістің барлық атрибуттары қалыптасты: бастапқы капитал жинақталды (мұның негізгі көздері бай феодалдар, өсімқорлар мен сауда болды); жұмыс күшінің жаңа түрі – жалдамалы еңбек пайда болды (оған жерінен айырылған, еркіндік алған бұрынғы шаруалар кірді); еңбек өнімділігі артты (бұл ғылыми-техникалық төңкеріс нәтижесінде мүмкін болды); перифериялық ресурстар жүйесі қалыптасты (оған XVI–XVII ғасырлардағы Ұлы географиялық ашылулар мен солармен бірге келген отарлау дәуірі жол ашты).
Еуропалық этногенездің ерекше жетістіктерінің бірі – Реформацияның ықпалымен қалыптасқан, христиан-протестанттық этикаға негізделген еңбекке және оның нәтижесіне деген капиталистік қатынастың орнығуы болды.
Католик шіркеуінің догма мен дін қызметкерлерінің өз бетінше билік жүргізуіне негізделген қатаң жүйесі Реформация барысында сынға ұшырап, оның орнына сенушілерді құрсаулаған формализмнен арылтқан рухани тазару процесі жүрді. Соның нәтижесінде христиан ілімінің негіздерін сақтай отырып, бірқатар протестанттық шіркеулер қалыптасты. Реформация — этногенездің ерекше тәжірибесі ретінде капитализмнің Еуропадағы даму үрдісіне оң ықпалын тигізді. Алайда бұл тәжірибе Ресейде әлі күнге дейін өзекті емес. Осындай реформалық қозғалыс бір күні православие аясында орын алуы мүмкін бе? Егер ондай бетбұрыс шынымен болса, оның салдары қандай болмақ?
Қалай болғанда да, салыстырмалы түрде жас қалыптасу кезеңінде тұрған ресейлік этногенез мұндай мүмкіндікке жол беруі әбден мүмкін. Әрине, діни мәселелерді шіркеу шеңберінен тыс талқылау орынсыз екенін мойындаймыз, сондықтан бұл сұрақты риторикалық сипатта ғана қарастырған жөн. Дегенмен, қызықты мәселе емес пе?
Еуропалық этногенездің тағы бір айрықша қыры — мәдени Өрлеу дәуірі (Ренессанс) болды. Орта ғасырларда надандық пен рухани күйзелістің шырмауында қалған Еуропа өз мәдени бастауына — антикалық кескіндемеге, өнерге, ғылымға — қайта бет бұрды. Бұл тарихи үдерістің өріс алуына XV ғасырда (1453 жылы) Византия империясының күйреуі де ықпал етті. Сол сәттен бастап антикалық дәуірдің соңғы жауһарлары — бейнелеу өнері мен мүсін үлгілері, антикалық авторлардың шығармалары, құнды ғылыми және философиялық трактаттар, тұрмыс пен сәулет өнерінің бірегей үлгілері жойылып кете бастады. Өткеннің бұл асыл мұрасынан айырылып қалу қаупі соншалықты жоғары болды, сол себепті Еуропада тарихи тамырға бетбұрыс ретінде қуатты мәдени жаңғыру қозғалысы пайда болды. Бұл өз кезегінде Ағартушылық дәуіріне жол ашқан ерекше мәдени-ағартушылық толқынның басталуына түрткі болды. Этногенездің осы қарама-қайшылыққа толы, күрделі әрі көптеген адам өмірін жалмаған кезеңінің символдық аяқталуы ретінде 1648 жылы католиктер мен протестанттар арасында қол қойылған Вестфаль бітімін атауға болады. Бұл келісім, іс жүзінде, Еуропада ұлттық мемлекеттердің басты мемлекеттік форма ретінде орныққанын көрсеткен алғашқы бейбіт келісімдердің бірі болды.
XVII ғасырдың соңына қарай құлдырау фазасының аяқталуымен еуропалық этногенез этникалық жүйенің дамуына қолайлы келесі кезеңге — инерциялық фазаға өтті.
Инерциялық фаза үш ғасырға дейін созылуы мүмкін. Бұл кезеңде құлдырау фазасында жинақталған серпін мен әлеует нақты іс-әрекеттерге айналып, қоғамның алға қойған даму мақсаттарына жетуге бағытталады.
Мысалы, құлдырау фазасында таңдалған капиталистік өндіріс тәсілі аясында өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен табиғат пен қоғамның объективті заңдылықтарын тануды, әрі оларды іс жүзінде (техникалық, гуманитарлық, технологиялық тұрғыда) іске асыру жолдарын іздеуді талап етті. Сондықтан Еуропаның үш бірдей «алтын ғасыры» — XVIII, XIX және XX ғасырлар — еуропалық ойшылдар мен практиктердің орасан жетістіктерімен ерекшеленді: физиктер, химиктер, биологтар, инженерлер ғылым мен техниканың дамуына зор үлес қосты. Ньютонның классикалық механикасы, Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы, Бор–Шредингер–Гейзенберг негізін қалаған кванттық механика, жылу алмасу мен термодинамика заңдары, Дарвиннің табиғи сұрыпталу ілімі, Менделеевтің химиялық элементтер мен периодтық жүйені жасауы және осы секілді жүздеген іргелі жаңалықтар — бәрі де Еуропаның сол «алтын дәуірінде» пайда болды. Бұл кезең, шын мәнінде, Еуропа өркениетінің қалыптасу және даму кезеңі болды, және ол бүкіл адамзаттың ортақ игілігіне айналды. Еуропалық этногенездің инерциялық фазасы шеңберінде өткен осы үш ғасырдың арқасында жер бетіндегі өркениет, бәлкім, өзінің шарықтау шегіне жетті. Қазір бұл даму инерциямен жалғасуда, бірақ айқын баяулау мен қарқын жоғалту байқалады. Не болды? Жауабы қарапайым: еуропалық этногенез әлсірей бастады, ал этникалық жүйе өзінің соңғы даму кезеңіне — обскурация фазасына, яғни қоғамның күйреу не қайта құрылу алдындағы «шалақараңғы» күйіне аяқ басты.
Обскурация фазасы ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Дәл осы кезеңде Еуропа әлемдік көшбасшылық орнын жоғалтып, оны жаңа гегемондарға — этногенездің өрлеу кезеңінде тұрған АҚШ пен КСРО-ға беріп қойды. Әрине, бұл елдердің даму қарқыны әртүрлі болғанымен, екеуі де сол сәтте белсенді өрлеу фазасында еді. Таңғаларлығы сол — этногенездік даму қисығының «құйрығында» тұрған Кеңес Одағы бар болғаны елу жылға жетер-жетпес уақыт ішінде әлемдік сахнадан кетті. Ал бастапқы, қарқыны жоғары өрлеу кезеңінде тұрған АҚШ жалғыз үстемдік етуші держава мәртебесіне ие болды.
Обскурация фазасы, болжам бойынша, 150–200 жылға созылады, яғни кем дегенде XXI ғасырдың соңына дейін, тіпті XXII ғасырдың ортасына дейін жалғасуы мүмкін. Сондықтан Еуропаның қазіргі «шалақараңғы» ахуалы (бұл үдеріс, айта кету керек, әлдеқашан басталып кеткен) ұзақ уақытқа созылады — әсіресе адам өмірінің өлшемімен қарағанда.
Адам капиталының әлсіреуі мен деградациясының айқын белгілері қазірдің өзінде көзге көрініп отыр (мысалы, теледидар экрандарынан байқауға болады), әрі бұл құбылыс алдағы уақытта тереңдей түсуі әбден мүмкін.
Еуропа қоғамында қалыптасқан бұл көзқарастар — өз бастауын ғасырлар бойы жалғасқан этногенез негізінен алатын терең тарихи сана — ең алдымен еуропалықтардың шынайы адами және этникалық болмысын айқындайды. Дәл осы таным мен көзқарас призмасы арқылы олар басқа халықтарды қабылдайды немесе өз ұстанымдарын әлемге ұсынады.
Енді осы қарама-қарсылықтың екінші жағына — яғни ресейлік этногенез тұрғысынан қарауға кезек келді. Бұл жолы да мәселені этногенез призмасы арқылы саралап көрген жөн.
Орыс халқы да, қазіргі көптеген еуропалық халықтар сияқты, ежелгі римдіктердің анықтамасы бойынша «варварлық» тегінен шыққан. Олар III–VI ғасырлар аралығында Еуропада болған Ұлы халықтардың қоныс аударуы үдерісіне қатысқан. Сол кезеңде көптеген герман, англосакс, норман, славян, сондай-ақ фин-угор және түркі тайпалары шығыстан өз қоныстарын тастап, өмір сүруге қолайлы жаңа жерлер іздеп, батысқа қарай жылжыды. Сол тарихи көші-қон барысында болашақ орыстардың ата-бабалары шығыс славяндарына айналып, Днепр өзенінің бойын және оған іргелес аумақтарды қоныстана бастады. Бұл оқиға шамамен V ғасырда орын алған деп есептеледі. Кем дегенде, көне славян этногенезінің ғылыми реконструкциясы осы кезеңді нұсқайды (қ. сурет 9). Орыс этносы (не суперэтносы) жөніндегі зерттеулерді қызықтыра түсетін жайт — оның этногенезі өте ерте кезеңге барып тірелетіні. Ал бұл жағынан алғанда, еуропалық этностармен жасты болғанымен, олардың құрамында мұндай көне компоненттің жоқтығы байқалады. Неліктен? Шын мәнінде, мұндай компонент бар, бірақ ол мүлде басқа сипатқа ие және мүлдем өзге мәнге ие. Бұл туралы біз тараудың соңында арнайы тоқталамыз.
Енді ресейлік этногенезге нақты тоқталайық.
Бұған дейін ресейлік этногенез туралы сөз қозғағанда, этникалық жүйенің дамуындағы шарықтау шегі — Кеңестік Одақ кезеңі болғанын атап өткен едік. Ал оның ыдырауымен бірге, іс жүзінде, құлдырау фазасы басталды. Алайда бұл тұжырым — этногенез барысына жалпы сипат беруге арналған шартты бағалау ғана болатын, яғни үдерістің нақты, егжей-тегжейлі талдауына әлі кіріспегенбіз.
Шын мәнінде, этногенездің «ең жоғары» не «ең төмен» нүктелері болмайды, өйткені ол — әрқайсысы белгілі бір мерзімге есептелген, өзіне тән ішкі логикасы мен даму алгоритмі бар жеке фазалардан тұратын үдеріс.
Біз назарымызды «құлдырау фазасына» аударған екенбіз, енді оны толығырақ қарастырайық. Қазіргі ресейлік этногенездің құлдырау фазасының басталуын XX ғасырдың алғашқы ширегімен — нақтырақ айтқанда, 1905–1925 жылдар аралығымен байланыстыруға негіз болатын салмақты дәлелдер бар.
Біріншіден, дәл осы кезеңде Ресей тарихындағы ең ауыр, өзін-өзі жойған оқиғалар орын алды: ғасырлар бойы қалыптасқан ауылдық өмір салтының күйреуі, патшалық биліктің құлауы, елдің саяси және әлеуметтік келбетін түбегейлі өзгерткен төңкерістің жүзеге асуы және, ең ақыры, 1917–1925 жылдар аралығындағы жүздеген мың адамның өмірін жалмаған, елдің жүрегінде жазылмас жара қалдырған Азаматтық соғысы болды.
Екіншіден, бұл оқиғалар орыс этносының 1325 жылы бастау алып, кейін «өрлеу фазасынан» (300 жыл) және «акматикалық фазадан» (яғни шарықтау шегінен, тағы 300 жыл) өткеннен кейін, яғни этногенез басталған соң шамамен 600 жыл өткен соң орын алды.
Сонымен қатар, ресейлік этногенезге қатысты басқа этногенездермен ұқсастық танытатын бірқатар «сөйлеп тұрған» тарихи параллельдер бар:
- Мысалы, ресейлік этногенез кезеңіндегі гитлерлік коалицияның Ресей аумағына басып кіруі — этногенетикалық даму қисығы тұрғысынан қарағанда — көне славян этногенезі кезінде орын алған моңғол-татар шапқыншылығына толықтай сәйкес келеді.
- Сол сияқты, кеңестік кезеңдегі «мәдени өрлеу» — ресейлік этногенез аясында — еуропалық этногенез кезеңіндегі италиялық Ренессанс дәуірімен салыстыруға болатын құбылыс.
Біз ұсынып отырған тарихи деректер Ресейдің этногенезіндегі «құлдырау фазасының» бастапқы кезеңінде бастан өткерген аса ауыр сын-қатерлерді еңсере отырып, елдің тек тіршілігін сақтап қана қоймай, келесі даму сатысы — инерциялық фазаға сенімді қадам жасауына нақты алғышарттар қалыптастырғанын айқын көрсетеді.
Алдағы инерциялық фаза, болжам бойынша, үш ғасыр — XXII, XXIII және XXIV ғасырлар бойы жалғасуы мүмкін. Бұл кезең, Еуропада XVIII–XX ғасырлар аралығында болғандай, Ресейдің «алтын дәуіріне» айналуы әбден ықтимал.
Шынында да, ресейлік этногенездің құлдырау фазасы, XX ғасырдың алғашқы ширегінде басталып, осы ғасырдың соңына қарай — шамамен 2075–2100 жылдары аяқталады деп болжануда. Тарихтың құрылымдық және этногенетикалық заңдылықтарына сүйене отырып, дәл осы уақыт аралығында келесі ірі оқиғалардың қатар орын алуы ықтимал:
- либерал-демократиялық кезеңнің аяқталуы
- бүкіл бір тарихи дәуірдің түгесілуі
- ірі ауқымды — бәлкім, жаһандық соғыстың орын алуы
Енді бұларға қосымша ретінде қазіргі этногенездің құлдырау фазасының аяқталуы да қатар келіп отыр.
Бұл нені білдіруі мүмкін?
Кем дегенде бұл жаңа ғасырмен бірге тарихтың жаңа «дәуірі» басталатыны күмәнсіз. Жалпы сипат тұрғысынан алғанда, бұл кезеңді толық негізбен Ресейдің «алтын дәуірі« деп атауға болады. Алайда қазіргі таңда біз бұл жаңа дәуірдің нақты мазмұны немесе ішкі мәні туралы ештеңе айта алмаймыз. Сондай-ақ, қазіргі либерал-демократиялық кезеңнің орнына қандай жаңа «кезең» келетіні де әзірге белгісіз. Болжам бойынша, болашақ соғыс — оның XXI ғасырдың 50-жылдары орын алуы ықтимал — бүкіл тарихи басымдықтар мен жаңа мән-мағыналарды айқындап беруі мүмкін. Қалай болғанда да, мұндай соғыстың басталуы тарихтың іргелі заңдылықтарына қайшы келмейді.
Қорытынды ретінде ресейлік және еуропалық этногенездердің кейбір ерекшеліктеріне тоқталып өткен жөн. Ресейлік этногенез көне славяндық (немесе славян-варягтық) этногенездің тікелей әрі табиғи жалғасы болып табылады. Осы себепті де ол көне славян қоғамының дәстүрлері мен құндылықтарының мұрагері саналады. Аталған рухани-мәдени негіз Ресейдің Византиядан қабылдаған христиандық мәдениетін тереңдетіп, орыс халқының айрықша рухани әлемін қалыптастырды.
Мұндай сабақтастық еуропалық этногенезде орын алған жоқ. Еуропа өз тарихын, бейнелеп айтқанда, «таза парақтан» бастауға мәжбүр болды. Себебі оның алдындағы Рим этносы Рим империясы құлағаннан кейін Еуропаға ағылған солтүстіктегі және шығыстағы варвар тайпаларының басып кіруінен жойылып кетті. Осы тарихи үзіліс, яғни өркениеттік вакуум кемінде төрт ғасырға созылды. Кейін бұл кезең тарихта «Еуропаның қараңғы ғасырлары» деген атауға ие болды. Дәл осы уақыт аралығы еуропалық этногенездің бастапқы нүктесіне айналып, қазіргі Еуропаның бет-бейнесін қалыптастырды — суыққанды, есепке негізделген, рационалды. Оның үстіне, жаңадан қалыптасып келе жатқан еуропалық этностың «кіндік шешесі» қызметін атқарған құрылым — қатаң иерархияға негізделген, шектен тыс формализмге ұшыраған, Рим Папасының басқаруындағы католик шіркеуі болды. Ол да өз тәрбиеленушісіне әлдеқайда жоғары құндылықтар ұсына алмады.
