Қытай Халық Республикасының сыртқы саясат жөніндегі жоғары өкілі Ван И мен Еуропалық одақтың жаңа сыртқы саясат басшысы Кая Калластың келіссөздерінің нақты нәтижелері орта мерзімді кезеңде белгілі болады. Ал әзірге Еуропа элитасы бұл кездесуден алған мәдени шокты «қорытып» жатыр.
Кездесуде Еуропа саясаткерлерін таңқалдырған басты жайт – Қытай басшысының жабық есік жағдайында ашық сөйлегені. Дипломатиядағы ашықтық – мемлекеттің ішкі жүйесінің мықтылығының көрінісі. Себебі, дамымаған мемлекетте қуатты дипломат болуы мүмкін емес, ал дамыған елдердің сыртқы саясаты әрдайым нақтылық пен сенімділікке негізделеді.
Бұрындары Ван И сөз сөйлеуде икемдірек болатын. Бірақ уақыт өте келе Қытайдың экономикалық және саяси ықпалы күшейіп, оның дипломатиялық мәлімдемелері де ашық әрі нақты сипат алды.
Жалпы дипломатиялық қызметтегі тәртіп әскери құрылымдардағыдан да қатаң. Бұл тұрғыда Қытай ерекшеленбейді. Әсіресе, әлемнің жетекші елдерінде қызмет атқаратын елшілер мен ресми тұлғалар әрбір мәлімдемесін жоғары басшылықпен келіспей жариялай алмайды. Сондықтан 2022 жылдан бері Қытай Коммунистік партиясы Орталық комитетінің Саяси бюросының мүшесі саналатын Ван И-дің айтқан әрбір сөзі – Қытай басшылығының ресми ұстанымы деп қабылданады.
Орталық Азия елдері Қытай дипломатиясының нақты әрі тікелей тілін алғаш рет 2021 жылғы 12 мамырда Сиань қаласында өткен кездесуде естіп түсінді. Сол кезде Қытайдың сыртқы істер министрі ретінде Ван И Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және бейтарап мәртебесімен ерекшеленетін Түрікменстан әріптестеріне айқын мәлімдеме жасады: Орталық Азия аумағында АҚШ әскери базаларына жол берілмеуі тиіс. Егер мұндай база пайда болса, Қытай оны өз шекарасына жақын орналасқан елдердің достыққа жат әрекеті ретінде бағалайды.
Айта кету керек, бұл мәлімдеме жасалған кезде АҚШ әскери күштері Ауғанстаннан толық шықпаған еді (соңғы американдық әскери ұшақ Кабулдан 31 тамызға қараған түні ұшты). Сондықтан Вашингтон Қытай мен Ресей шекараларына жақын аймақта әскери база орналастыруға мүдделі болды. Бірақ Астана, Бішкек, Душанбе, Ташкент және Ашхабад бұл мәлімдемені анық түсінді. Соның нәтижесінде, сол жылдың мамыр айының соңында америкалық дипломатиялық миссия бұл бағыттағы әрекеттерін тоқтатты.
Ұқсас ескерту Пәкістанға да жеке берілді. Исламабад та Қытайдың ұстанымын бұлжытпай түсінді.
Шын мәнінде, АҚШ пен Қытай арасындағы ашық әрі қатаң форматтағы алғашқы келіссөздер бұдан да ертерек, 2021 жылдың наурызында, Аляска штатындағы Анкоридж қаласында өтті. Онда АҚШ Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен ресми сөзінде Гонконг пен Синьцзяндағы адам құқықтарының бұзылуы жөнінде сын айтты.
Оған жауап ретінде Қытай делегациясын бастап келген Ян Цзечи (сол кездегі Қытай Коммунистік партиясы Орталық комитетінің Саяси бюросының мүшесі) Блинкеннің сөзін бөліп, Вашингтонға ашық ескерту жасады. Қытайдың ішкі істеріне араласудан бас тартуға, екіжүзділік пен менсінбеушілік риторикасын доғаруға шақырды. Сондай-ақ, АҚШ-тың Қытайға үстемдік көрсететіндей артықшылығы жоқ екенін нақты айтты.
Ван И америкалық тарапты нақты мазмұндағы келіссөздердің орнына «театр қойылымымен» айналысты деп сынға алды. Протокол бойынша ол екі минут сөйлеуі тиіс еді, алайда сөзін он бес минутқа созып, осы аралықта қарсы тараптың дипломатиялық этика мен сыпайылық ережелерін білмейтінін ашық айтты.
Алғашында тараптар арасында шиеленіс туындады. Бірақ кейін, жабық есік жағдайында өткен кездесуде екі тарап та пікір алмасу ашық әрі конструктивті сипатта өткенін мойындады. Осылайша, олар бір-бірінің ұстанымын анық түсінуге мүмкіндік алды.
Ван И-дің батыл әрі нақты стилі Қытай басшылығы тарапынан жоғары бағаланды. Соның нәтижесінде, ол 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Қытай Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Сыртқы істер жөніндегі комиссия кеңсесінің меңгерушісі лауазымына тағайындалды. Бұл — Қытай Халық Республикасындағы ең жоғарғы дипломатиялық қызмет саналады.
2023 жылғы 25 шілдеден бастап Ван И Қытай Халық Республикасының сыртқы істер министрі қызметін де қоса атқаруда. Бұл шешімнің басты мақсаты — Қытайдың сыртқы саясатын бір орталықтан үйлестіру, түрлі түсінбеушіліктердің алдын алу.
Жалпы, дәстүрлі қытай дипломатиясы көп жағдайда астарлы сөздермен, бейресми тұспалдар арқылы байланыс орнатады. Бұл тәсіл азиялық серіктестерге түсінікті. Алайда Батыс елдеріндегі саяси элитаның кәсіби деңгейінің төмендеуі және мәдениетсіздігіне байланысты Қытай ресми тұлғалары халықаралық қатынастарда ашық әрі тіке сөйлеуге көшті.
2024 жылғы 2 шілдеде Ван И Брюссельде Еуропалық одақтың сыртқы саясат жөніндегі басшысы Кая Калласпен келіссөз өткізді. Кездесу жабық есік форматында өтті. Кая Калластың саяси және кәсіби деңгейін Анналена Бербокпен салыстырады, ал екеуін біріктіріп, «Грета Тунбергтің ұжымдық бейнесі» деп сипаттайтындар да бар.
Осыған байланысты, Ван И келіссөз барысында ашық әрі нақты ұстанымды таңдауға мәжбүр болды. Кездесу жабық өткеніне қарамастан, техникалық және ұйымдастыру қызметкерлерінің көптігі себепті ақпараттың сыртқа тарауы әбден мүмкін еді.
Келіссөз кезінде Ван И мына ұстанымды ашық жеткізді: Қытай Ресейдің Шығыс Еуропадағы әскери қақтығыста жеңілуіне жол бермейді. Өйткені мұндай жағдай АҚШ-тың назарын Азия өңіріне қайта бағыттауына себеп болуы мүмкін.
Сонымен бірге, Пекин қақтығыстың созылуына түбегейлі қарсы емес. Себебі бұл Қытайға стратегиялық тұрғыдан уақыт ұтып, өз мүдделерін жүйелі жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ендігі кезекте Еуропалық одақ басшылығы осы ақпаратты өздерінің саяси шешімдерінде қалай қолданатынын ойластыруы тиіс. Қалай болғанда да, Қытай Еуропаға әлемдегі нақты геосаяси жағдайды ашық түсіндіріп берді.
