Бұрын-соңды болмаған көрсеткіш тағы тіркелді: әдеттегі «1 рубль — 5 теңге» қатынасының орнына 1 рубль 6,7 теңгеге жетті. Дегенмен, мұндай жағдай бұған дейін де болған: жуырда ғана (қашан және қандай себеппен болғанын төменде еске саламыз) рубль 8 теңгеге дейін қымбаттаған. Тереңірек қарасақ, рубль құны 14 теңгеден де асып кеткен кезеңдер бар — оның да мерзімі мен себептерін еске саламыз.
Ұлттық валютаның доллармен бағамы тамыздың басында бұрын-соңды болмаған 540 теңгеге дейін әлсіреп, кей сәтте 550-ге жетті. Ал беделді сарапшылар қоғамды «доллар — 600 теңге» деңгейіне дайын болуға шақырып жатыр.
Негізгі мөлшерлемелерге қатысты ахуал да айтарлықтай күрделі. Ресейдің Орталық банкі мен Қазақстан Ұлттық банкінің қазіргі саясаты инфляцияны тежеудің жалғыз құралы ма, әлде экономикалық белсенділікті баяулатудың тікелей жолы ма – бұл сұрақ әлі күнге дейін ашық тұр. Валюта бағамы мен ақша-несие саясаты саласында түбегейлі өзгерістер немесе күтпеген күйзелістер болу ықтималдығы жоғары. Мұндай үдерістер алдымен Ресейде басталып, артынша Қазақстанға да әсер етуі мүмкін. Мұның себептеріне біз кейінірек арнайы тоқталамыз.
Ал әзірге негізгі сауалға — теңге бағамын нақты қандай факторлар айқындайтынына назар аударайық. Бұл мәселе көп жағдайда жабық күйінде қалып отыр. Ұлттық банктің бірде-бір төрағасы алдағы жылды айтпағанда, келесі айдағы айырбас бағамын болжауға да талпынбаған. Ұлттық банктіңбес жылдық стратегиясында да, ақша-несие саясаты жөніндегі тұрақты есептерінде де валюта бағамына қатысты нақты болжам немесе бағыт-бағдаркездеспейді. Тек инфляция бойынша нысаналы көрсеткіш – 5 пайыз деңгейінде бекітілген. Алайда бұл меженің өзі бірнеше жыл қатарынан орындалмай келеді.
Ұлттық валютаның бағамын реттеудегі Ұлттық банктің рөліне келсек… Саясаттанушы Данияр Әшімбаев «шатастырмаңыздар» деп ескерте отырып, төрағаның жуырдағы екі мәлімдемесін сәтті салыстырды:
540 теңге деңгейіндегі бағам туралы: «Бүгінде теңге бағамына негізгі қысымды нарықтық факторлар жасап отыр».
550 теңге деңгейіндегі бағам туралы: «Теңгенің әлсіреуі іргелі факторлармен байланысты емес».
Біз бұл мәселені қарапайым әрі нақты түсіндірейік: ұлттық валютамыз үшінең басты, іргелі фактор бар. Сол фактор теңгені дәл арқан үстінде жүрген канатохшыдай тепе-теңдікте ұстап тұр. Немесе басқаша айтсақ, теңге осы іргелі фактордың «тіреу арқанында» тұрғандай, ол фактор ұлттық валютаныуақыт пен барлық нарықтық құбылыстар арасынан жетелеп келеді.
Негізінде, теңге бағамының өзгерісі рубль динамикасымен тығыз байланыста жүріп келеді. Әсіресе, 1998 жылғы Ресейдегі тамыз дағдарысы мен 1999 жылғы сәуірдегі теңгенің ілеспе девальвациясына дейінгі кезеңді алыпқарастырғанда, бұл байланыс айқын көрінеді. Айта кету керек, 1993 жылдың жазы – деноминацияланған рубльдің енгізілуі мен сол жылдың күзі – теңгенің айналымға шығуы, одан кейін 1998 жылғы тамыз – Ресейдегі дефолт және 1999 жылғы сәуір – теңгенің шоктық девальвациясына дейінгі аралық – ерекше маңызды кезең. Сол уақыттағы экономикалық және қаржылық үдерістерді түсінбейінше, 1999 жылдың жазынан бастап бүгінге дейін Қазақстан мен Ресейдегі банк және валюта саясатының негізін не құрағанын толық ұғыну мүмкін емес. Бұған қазіргі кезеңнің аяқталып келе жатқандай көріну себебі де кіреді. Бұл тақырыпқа біз әлі арнайы тоқталамыз. Ал әзірге – ширек ғасыр бұрын болған алғашқы ілеспе және бір сәттік теңге девальвациясына назар аударайық.
«Ілеспе» – біздің ұлттық валютаның рубльге серпінді байланысындағы барлық ауытқуларды түсіндіретін негізгі ұғым. Енді «рубль – теңге» арасындағы бірқалыпты тартылыстың үзіліп, күрт өзгерген сәттерін ретімен қарастырайық. Бастапқы нүкте ретінде 1998 жылғы тамыздағы Ресей дефолтын аламыз.
Осыдан кейін теңгенің рубльге шаққандағы бағамы күрт нығайып, бір рубль үшін он алтыдан астам теңгеден төрт теңгеге дейін төмендеді. Артынша көрсеткіш тұрақты түрде қалыптасқан «1:5» деңгейіне келді. Бұл – «тартылыс» кезеңінің басталуы еді: 1999 жылғы 1 сәуірде Премьер-министр Нұрлан Балғымбаев ешқандай «сәуір әзілінсіз» ұлттық валютаны «еркін» бағамға жіберу туралы мәлімдеді. Соның нәтижесінде, теңге бір доллар үшін 87 деңгейінен бір сәтте 160–180 аралығына дейін құлдырап, бірнеше күннен кейін ғана 130 теңге шамасында және шамамен 5,4 теңге за рубль деңгейінде тұрақтады. Бұл үрдіс графикте анық көрінеді.
Келесі ірі ауытқу – 2009 жыл болды. Бұл – 2007–2008 жылдардағы жаһандық қаржы дағдарысынан кейінгі салыстырмалы тұрақтану кезеңі ғана емес, сонымен қатар әлемдік және посткеңестік кеңістік үшін жаңа тарихи кезеңнің басталуы еді. Қазақстан үшін бұл – Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының (ҮИИД) іске қосылуы, электр станциялары үшін инвестициялық тарифтерді енгізу және Мемлекет басшысының «Российская газета» басылымында жарияланған «Дағдарыстан шығудың кілті» атты мақаласы. Онда доллар «ақау» ретінде сипатталған болатын.
Бұл кезеңде Кеден одағы мен Еуразиялық экономикалық одақ құруға дайындық жүрді. Оған жауап ретінде Украинадағы Майдан оқиғалары, кейін Қырымның аннексиясы, ДНР мен ЛНР-дың құрылуы, санкциялар және одан кейінгі геосаяси шиеленістер орын алды.
Ал біздің тақырып тұрғысынан, Ресей 2008 жылдың ортасынан бастап рубльді біртіндеп құнсыздандыруға кірісті. Соның нәтижесінде, 2009 жылдың басында рубльдің теңгеге шаққандағы бағамы 3,7-ге дейін төмендеді. Алайда сол жылдың ақпанында Қазақстан бір реттік жедел девальвация жүргізіп, «5:1» қатынасын қайта қалпына келтірді.
2014–2016 жылдар аралығы «рубль–теңге» арақатынасындағы ең ірі ауытқу кезеңі болды. 2014 жылдың жазында Ресей Қырым оқиғаларынан кейінгі геосаяси жағдайға және мұнайдың әлемдік бағасының барреліне 30 АҚШ долларынан төмендеуіне жауап ретінде біртіндеп, бірақ ауқымды девальвация жүргізді. Нәтижесінде рубльдің құны екі есеге төмендеп, 2015 жылдың басында 2,7 теңге деңгейіне жетті.
Сатып алу қабілеті күрт артқан қазақстандық тұтынушылар Ресейдің автокөлік нарығы мен тұрмыстық техника секторына жаппай бет бұрды. Бұл өз кезегінде отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай төмендетіп, оларды Үкіметтен қолдау сұрауға итермеледі. Алайда атқарушы билік біраз уақыт нақты әрекетке бармады.
Тек 2015 жылғы 20 тамызда, валюта нарығы жаңа бағамдық тепе-теңдікке бейімделгеннен кейін ғана теңге «қуып жету» девальвациясына жіберілді. 2016 жылдың жазына қарай рубль бағамы қайтадан 5:1 арақатынасына оралды. Дегенмен, төмендеу үрдісі жалғасып, 2017 жылдың жазында бір рубль шамамен алты теңгеге жетті. Кейін байланыс біртіндеп тұрақтанғанымен, жаңа тепе-теңдік әлдеқайда төмен бағам аясында қалыптасты: ендігі тұрақты дәліз – 5,3–5,8 теңге аралығы.
2022 жылғы ауытқу себептері түсінікті – бұл арнайы әскери операцияның басталуымен байланысты. Дегенмен, таза валюта бағамы тұрғысынан алғанда, бұл кезең бұрынғыларға ұқсамайды. Оқиға басталған сәтте әлемдік қаржы нарықтары дүрлігіп, валюталық биржаларда белгісіздік күшейді. Рубльдің долларға шаққандағы бағамы 76-дан 105-ке дейін әлсіреді. Соның нәтижесінде теңге ішкі факторларға жүгінбей-ақ, рубльге қатысты 5,7-ден 4,7 деңгейіне дейін нығайды.
Алайда кейінгі динамика күтпеген сипат алды: санкциялық қысым мен нарықтың теріс бағасына қарамастан, рубль әлсіреген жоқ. Керісінше, бағам біртіндеп қалпына келіп, алдымен 70 маңына тұрақтады, артынша «алпысыншы дәлізге» кіріп, тіпті 50 шамасында орнықты.
Осыған байланысты теңге де ішкі саясатта өзгеріссіз, қысқа уақыт ішінде рубльге қатысты сегізден астам деңгейге дейін әлсіреді. Тек содан кейін ғана «рубль–теңге» байланысының салыстырмалы тепе-теңдігі қалпына келе бастады.
Қазіргі таңда теңгенің рубльге шаққандағы бағамы жаңа төмендеу кезеңіне өтті: 10 тамыздағы көрсеткіш – 6,75. Бұл жолы «бұрын-соңды болмаған жағдай» деп алаңдауға толық негіз бар. Дегенмен мәселе тек арифметикалық рекордта емес – мұндай деңгейлерді біз бұрын да көргенбіз. Айырмашылығы – бұл жолы рубль бағамының әдеттегі күрт өзгерісі байқалған жоқ. 1999 жылдан бері алғаш рет теңге рубльдің доллармен салыстырғандағы бағамдық қозғалыстарын іле-шала қайталамай, өздігінен әлсіреп отыр.
Тағы бір маңызды жайт – егер арифметикалық мәндерге емес, жалпы үрдіске назар аударсақ, бұл 1998–1999 жылдары басталған «рубль–теңге бағамдық байланысы» тарихының белгілі бір түйінді кезеңіне, яғни аяқталу сәтіне таяп қалғанын көрсетуі ықтимал.
Шын мәнінде, бұл бетбұрыс өткен жылы-ақ орын алды: посткеңестік кеңістіктегі шетелдік капиталдың жалғыз кіретін алаңы болған Мәскеу биржасына санкциялар салынды, содан бері рубль бағамы – тек Ресейдің ішкі қаржы саясатының мәселесі. Бұл жағдайдан көптеген, соның ішінде ұлттық валютамыздың болашағына қатысты қорытынды шығаруға болады, бірақ ол – бөлек әңгіме. Сөз соңында отандық валюта нарығы үшін аса маңызды тарихи тәжірибені еске салған жөн: не себепті теңгенің ең ірі екі құнсыздануы, яғни 1999 және 2015 жылдардағы девальвациялар рубльдің әлсіреуінен кейін шамамен алты ай өткен соң ғана жүзеге асты?
1998 жылы тамызда болған Ресейдегі дағдарыстан кейін, қараша айында Мемлекет басшысы халыққа үндеу жасады. Үндеудің мазмұны «Тұр, ұлы дала елі!» дегендей аса драмалық сарынмен, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске арналды. Осыдан кейін әдетте атқарушы билікпен толық келісімде жұмыс істейтін Парламент күтпеген жерден бастама көтеріп, кезектен тыс президенттік сайлау өткізуді талап етті. Бұл мақсатта небәрі жиырма минут ішінде Конституцияға 19 түзету енгізілді. Сайлау қаңтар айының соңында өтіп, одан кейін инаугурация ұйымдастырылды, тек содан соң ғана ұлттық валютаның девальвациясы жүзеге асырылды.
2015 жыл оқиғалары әлі жадымызда. 2014 жылдың күзі, рубль құнсыздану үстінде. Сол кезеңде ел дамуына серпін беруді мақсат еткен «Нұрлы жол» инфрақұрылымдық даму бағдарламасы қабылданып, Ұлттық қор қаражаты іске қосылды. Ал 2015 жылдың көктемінде «100 нақты қадам» жарияланып, Ұлттық жаңғырту комиссиясы құрылды. Парламент жүзден астам заң жобасын қабылдау үшін үш ауысымдық жұмыс тәртібіне көшті.
2015 жылы бұл жолы бастама Парламенттен емес, Қазақстан халқы Ассамблеясынан көтерілді: әңгіме Президенттің кезектен тыс сайлауы туралы еді. Бастаманы билеуші «Нұр Отан» партиясы қолдап, артынша өзге парламенттік партиялар да құптады. Сайлау сәуір айының соңында өтті, кейін инаугурация, одан соң — девальвация.
Қысқасы, елдің саяси жетекшілігі теңге бағамындағы ықтимал күрт өзгерістерге әрдайым байыппен қарап, алдын ала дайындалып отырды — бұл ұстаным өзін ақтады. Сондықтан қазір де ұлттық валюта бағамын мұқият бақылап, уақытылы қорытынды жасау маңызды: біз әлі де рубль динамикасына ілесіп келеміз бе, әлде бұл бағамдық байланыс үзіліп, теңгенің дербес бағамын айқындайтын кезеңге таядық па?
