10 қазан күні Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов бұқаралық ақпарат құралдарына берген мәлімдемесінде базалық мөлшерлеменің 150 базистік тармаққа көтеріліп, 18 пайыз деңгейіне дейін өскенін хабарлады.
Бір ай бұрын, 8 қыркүйекте, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында мынадай тапсырма берген еді: «Бүгінде ең өзекті мәселе – жоғары инфляция. Ол экономикалық өсімнің нәтижесін де, халық табысының артуын да “жеп қойып” отыр… Біз бұл макроэкономикалық тұйық шеңберден шығуымыз керек. Үкімет пен Ұлттық банк – біртұтас команда ретінде әрекет етуі тиіс. Қазір жауапкершілікті бір-біріне ысырып, тартысатын уақыт емес».
Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені көтеру туралы шешімін Президенттің экономикалық саясат жөніндегі тапсырмасын іске асырудың бір бөлігі деп есептейік. Қаржы реттеушісінің ресми мәлімдемесінде бұл тура айтылған: «…инфляциялық жағдай күрделене түсті. Тамыз және қыркүйек айларында бағаның жылдық өсімі үдей түсіп, 12,9 пайыз деңгейіне жетті».
Ұлттық банктің инфляция бойынша нысаналы көрсеткіші – 5 пайыз екенін еске салайық. Сондықтан көрсеткіштің бұдан екі жарым есе артуы қаржы реттеушісінен батыл әрі нақты әрекетті талап ететіні түсінікті. Оның үстіне, Ұлттық банк бағаның шамадан тыс өсуіне ықпал еткен негізгі себептерді де ашық атап өтті – бұл ретте жауапкершілік Үкіметке жүктеліп отыр: «Баға өсімінің басты факторлары – азық-түлік өнімдері мен ақылы қызметтер. Қазіргі таңда реттелетін қызметтердің құны жылдық есеппен 30,4 пайызға, ал нарықтық қызметтер 13,4 пайызға өсті. Азық-түлік инфляциясы шілдедегі 11,2 және тамыздағы 11,7 пайызбен салыстырғанда қыркүйекте 12,7 пайызға жетті. Ал жанармай бағасының өсуі 11,9 пайызды құрады».
Яғни, қаржы реттеушісі өз құзыреті аясында барлық қажетті шараларды қабылдап отыр. Алайда егер Үкімет электр энергиясы мен коммуналдық қызмет тарифтерінің өсуін тежей алмай, азық-түлік бағасының қымбаттауын да тоқтата алмаса, баға тұрақтылығын жалғыз Ұлттық банктің күшімен қамтамасыз ету мүмкін емес.
Ұлттық банк Ақша-несие саясаты комитеті ащы болса да шындықты жасырмай айтты:
«Экономиканың өсу қарқыны жоғары болғанымен, инфляцияның үдеуі халықтың нақты табысын төмендетіп отыр. Соңғы айларда азаматтардың кірісі азайып, жалақы өсімі тоқтап қалды. Шілде айында соңғы екі жарым жылдағы ең үлкен табыс төмендеуі тіркелді. Бұған, әрине, инфляцияның жоғары деңгейі тікелей әсер етті».
«Жалақы деңгейі тұрақталды» деген сөзге сенбеңіздер, бұл табыс өсімі баға қымбаттауын қуып жете алмай отыр дегенді білдіреді. Бұған қоса, Ұлттық банктің ресми мәлімдемесінде атап өтілгендей, «экономика сегіз айдың ішінде 6,5 пайызға өсіп, соңғы 14 жылдағы ең жоғары көрсеткішке жетті».
Баға саясатын өз бетінше «реттеп» жүрген Үкіметтің іс-әрекетінің салдары мынадай: экономика рекордтық қарқынмен өсіп жатыр – тіпті Қытайдың көрсеткішінен де жоғары. Ал қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі, керісінше, төмендеуде. Мұндай жағдайды экономикалық заңдылықтармен түсіндіру қиын, еріксіз әдейі бұрмаланған саясаттың нышаны байқалады.
Дегенмен, экономиканың негізгі заңдылықтарын білу артық етпейді. Осы түсінік негізінде Үкімет пен қаржы реттеушісі арасындағы өзара іс-қимылдың нақты қай бағытта жүріп жатқанын анықтап көрейік.
Ең әуелі қысқаша түсіндірмеден бастайық: Үкімет — бұл ең алдымен мемлекеттік бюджет, ал бюджет дегеніміз – экономикалық айналымдағы бар қаражатты қайта бөлу тетігі. Кедендік төлемдер, салықтар мен алымдар арқылы мемлекет белгілі бір субъектілерден қаражат жинап, оны басқа салалар мен бағыттарға бөледі. Бұл – экономикалық жүйедегі қаржы айналымын қамтамасыз ететін жүректің соғысы іспетті процесс.
Иә, егер экономикалық «қан айналымда» қаражат жеткіліксіз болса, Үкімет банктерден қарыз алуға немесе сырттан несие алуға жүгінуге мәжбүр болады. Алайда мұндай шешім оңай қабылданбайды, себебі алынған әр теңгені артығымен қайтаруға тура келеді.
Сондықтан банк жүйесін экономиканың «екінші жүрегі» деуге болады. Банктер бір экономикалық субъектілердің бос қаражатын депозит түрінде жинап, оны басқа кәсіпорындар мен азаматтарға несие ретінде береді. Алайда Үкімет жүзеге асыратын фискалдық-бюджеттік жүйеден айырмашылығы – банк жүйесінің тағы бір маңызды қызметі бар: ол – жаңа өндірістік қуаттарды қалыптастыру үшін қосымша, яғни жаңа ақша айналымын жасау. Экономикалық дамудың басты қозғаушы күші саналатын «ақша айналымын тудыру» міндеті Ұлттық банктің құзыретіне жатады. Дәл осы банк – елдің негізгі қаржы институты ретінде – экономиканы несиелеу арқылы жаңа қаржы ағынын жасайды, ал екінші деңгейлі банктер сол ресурстарды нақты салалар мен жобаларға бағыттайды.
Классикалық нарықтық экономиканың негіздеріне сүйенсек, жүйе дәл осылай жұмыс істеуі керек. Сол қағидалар бойынша базалық мөлшерлеме – инфляцияны бақылаудың басты құралы. Егер Ұлттық банк белгілейтін бастапқы несие құны төмен болса, екінші деңгейлі банктер несие беруді күшейтеді. Бұл экономикалық белсенділікті арттырғанымен, бағаның да шапшаң өсуіне әкеледі. Сондықтан базалық мөлшерлеме әрдайым инфляция деңгейінен сәл жоғары болуы тиіс деген негізгі қағида бар.
Нарықтық экономика негіздеріне сәйкес, ақша айналымын реттеудің тағы бір маңызды тетігі – міндетті резервтер нормасы. Оның мәні мынада: Ұлттық банк екінші деңгейлі банктер үшін белгілі бір талап белгілейді, яғни олар өз активтерінің бір бөлігін Ұлттық банктің арнайы шоттарында сақтауға міндетті. Бұл қаражат айналымнан уақытша шығарылып, несиелеу белсенділігін шектеуге мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі мен міндетті резерв талаптары – экономиканы басқарудағы газ бен тежегіш педаль іспетті. Енді осы қарапайым қағиданы ескеріп, Үкімет пен Ұлттық банктің іс-әрекетіне назар аударайық. Үкімет, өкінішке қарай, кейде өз құзыретінен шығып кетіп: бюджет қаражатын экономикалық айналымды жандандырудың орнына, тікелей «дамуға» бағыттайды. Мұндай тәсіл мемлекеттің банк жүйесіне деген сенімінің төмендігін аңғартады.
Ұлттық банктің БАҚ-қа арналған ресми мәлімдемесінде бұл жағдай ашық көрсетілген: «Инвестициялар құрылымындағы бюджеттік қаражаттың үлесі жалпы көлемнің 23 пайызына жетті. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 42,6 пайызға көп». Шынында да, егер бюджет қаржысының төрттен бірі тікелей мақсатынан тыс бағытталып, мұндай көрсеткіш жыл ішінде тағы 43 пайызға өссе – бағаны ұстап тұру да, әлеуметтік міндеттемелерді орындау да қиынға соғары анық.
Енді түсінікті шығар: сондықтан да елдің жалпы ішкі өнімі рекордтық қарқынмен өсіп жатқанымен, қарапайым қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі керісінше төмендеп барады. Егер бюджет құрылымына тереңірек үңілсек, мұндай мақсатсыз шығындарды жабу үшін сырттан қанша қаражат қарызға алынып жатқанын және бюджет қаржысының қаншасы ішкі және сыртқы қарыздарды өтеуге бағытталатынын көруге болады. Алайда нақты деректерге тоқталмай-ақ қояйық, себебі ол ақпарат көңіл көншітпейді…
Егер Үкіметтің жағдайы расымен де күрделі болса, онда Ұлттық банкке де батыл шешімдер қабылдайтын уақыт келген шығар. Мысалы, базалық мөлшерлемені 18 емес, 20 пайызға дейін көтеріп, инфляцияға қарсы күресті күшейту туралы ой туындайды. Тіпті, инфляцияны толықтай тоқтату үшін мөлшерлемені 200 пайызға немесе 2000 пайызға жеткізу керек деген пікірлер де болуы мүмкін.
Алайда бұл жерде маңызды бір мәселе бар: Қазақстанда Ұлттық банк екінші деңгейлі банктерге базалық мөлшерлеме бойынша бастапқы несие ұсынбайды. Осы себепті, қаржы жүйесіне қатысты теориялық тұжырымдар мен оқу құралдарындағы қағидаттардың көпшілігі іс жүзінде қолданылмайды. Яғни, елімізде бірінші деңгейлі банк – бастапқы несие беруші рөлін атқармай отыр. Оның орнына, Ұлттық банк өзі коммерциялық банктерден бірнеше триллион теңге көлемінде қарыз алып, сол қарыз үшін пайыздық табыс төлейтін жағдайға жетті. Сонымен қатар, бұл қарыз сомасы үнемі өсіп, соған сәйкес төленетін сыйақы мөлшері де артып келеді.
Ал Ұлттық банк бұл қарыздар бойынша екінші деңгейлі банктерге төлейтін сыйақыны, бекітілген тәртіпке сай, жай ғана жаңадан ақша шығару арқылы өтейді. Осылайша, ақша массасы жасанды жолмен көбейіп, айналымға түседі. Алайда бұл қаражат экономиканың нақты секторына, яғни өндірістік жобаларға немесе даму бағыттарына бағытталмайды. Керісінше, бұл қосымша қаражат екінші деңгейлі банктердің артық табысына айналып, экономикадағы түйткілді мәселелерді шешуге қатыспайды. Мұндай жағдайда айналымдағы ақша көлемінің артуы экономикалық өсімді емес, инфляцияны үдететін негізгі факторға айналады.
Қазіргі жағдайда бар мәселенің түп-төркіні мынандай: экономиканы несиелендірумен тікелей айналыспайтын Ұлттық банк базалық мөлшерлеме арқылы бастапқы кредиттің емес, банкаралық ақша нарығындағы теңгенің базалық құнын айқындайды. Бұл – TONIA деп аталатын мөлшерлеме, және ол қазіргі таңда базалық мөлшерлеме 18% болған жағдайда, 16,07%-ға дейін көтерілген. Яғни бүгінде ішкі нарықта 16 пайыздан төмен мөлшерлемемен қаражат алу мүмкін емес. Ал дәл осы «16 пайыздан жоғары» қаржы құны нақты секторда барлық өндірістік және қызмет көрсету салаларындағы шығындық инфляцияны үдетіп отыр.
Белгілі бір мағынада Үкімет пен Ұлттық банк шынымен де «екі түрлі бағытта тартысып» отырғандай. Алайда бұл тартыста басымдық Ұлттық банктің қолында: 18 пайыздық базалық мөлшерлеме – экономиканың дәл ортасына қағылған мызғымас қазық іспетті. Үкімет қанша тырысса да, оның әсерін әлсірету оңай емес. Мұндағы қарапайым заңдылық мынадай: базалық мөлшерлеме неғұрлым жоғары болса – инфляция деңгейі де, қаржы нарығындағы алыпсатарлық кірістер де соғұрлым өседі.
Бәлкім бір күні Қазақстан Ұлттық банкі туралы жеке оқулық жазылып, еліміздің ерекше тәжірибесі жаһандық экономикалық ғылымның антологиясына енер. Бірақ мұндай «даңққа» жеткізбей-ақ қойған абзал. Өйткені бұл – ашық түрде неоколониалдық сипаттағы, ресурсты сыртқа шығаруға негізделген экономикалық модель.
Қазақстан Ұлттық банкінің жалған тәуелсіздігіне нүкте қою қажет. Бұл мекеме әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын қаржыландыруда Үкіметпен бірлесіп жауап беретін, толыққанды атқарушы органға айналуға тиіс.
