Маусым айының соңында бюджетке қатысты екі маңызды оқиға тіркелді. Біріншіден, Парламент Үкіметтің өткен жылғы республикалық бюджеттің орындалуы туралы есебін мақұлдады. Екіншіден, жаңа Салық кодексі Президентке жолданды.
Үкіметтің бюджетті орындау туралы есебі Парламентте бірқатар сын-пікірлер мен дауыс беру арқылы бекітілді. Ал жаңа Салық кодексін қабылдау одан да күрделі жағдайда өтті. Бұл құжатты қабылдау барысында айқын сын, бизнестің наразылығы және депутаттардың бір бөлігі тарапынан келіспеушілік байқалды.
Еуразия24 бұған дейін де өз пікірін білдірген болатын, онда ҚҚС реформасы бюджет мәселесін шешпейді, керісінше күрделендіруі мүмкін екенін атап өтті.
Сондықтан, жаңа Салық кодексі күшіне енгеннен кейін немесе 2026-2027 жылдары бюджет және салық саясатын арифметикалық емес, түбегейлі, концептуалды тұрғыда өзгерту қажеттігі туындайды.
Концептуалды өзгерістерді қарастыру үшін біз 90-жылдардың соңына және 2000-жылдардың басына оралуымыз керек. Сол кезеңде қазіргі жүйенің негізі қаланды, ал бюджеттен тыс бірқатар қаржы ағындары жаңадан құрылған институттарға бағытталды.
Олардың бірі – 2003 жылы құрылған Ұлттық қор. Бұдан бұрын, 1998 жылы қазіргі Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) құрылған болатын.
Мүмкін бұл көпшілік үшін тосын жаңалық шығар, бірақ шын мәнінде Ұлттық қорға түсетін қаражат та, БЖЗҚ-ға жиналатын жарналар да – бұл белгілі бір нысандағы салықтар. Тек әрқайсысының өз ерекшеліктері бар.
Ұлттық қордың ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, бұл тақырып та бөлек қарауды қажет етеді. Алайда қорды реформалау мәселесі сыртқы факторлармен тығыз байланысты болғандықтан, оны бірден қолға алу оңай емес. Ал БЖЗҚ — бұл толықтай ішкі мәселе. Оның қазіргі форматы түбегейлі өзгерістерді қажет етеді.
Қазіргі БЖЗҚ-ның жағдайы да мәз емес, бюджетпен байланысы да тиімді емес.
БЖЗҚ деректеріне сүйенсек:
2024 жылы зейнетке шыққан салымшылардың жинақтау жүйесіндегі орташа қатысу мерзімі – 20 жыл. Олардың жинақтары соңғы бес жылдағы орташа табысының небәрі 13 пайызын ғана алмастыруға мүмкіндік береді.
Табысты алмастыру коэффициенті – бұл зейнетақының бұрынғы жалақыға қатысты үлесі. Осыған қарап, кім өзінің бұрынғы табысының небәрі 13 пайызымен өмір сүруге дайын?
Ескере кету керек, сарапшылардың болжамы бойынша, шамамен 20 жылдан кейін бюджеттен төленетін солидарлық зейнетақы жойылып, азаматтар тек БЖЗҚ-дан алынатын төлемдерге ғана тәуелді болады.
БЖЗҚ сарапшылары мынадай есеп ұсынады:
- Егер азамат жұмыс істеген мерзімі 40 жыл болса, зейнетақы табыстың 30 пайызын алмастыруы үшін жарна көлемі 13 пайызды құрауы тиіс;
- Ал жұмыс өтілі 30 жыл болса, жарна 18 пайызға дейін көтерілуі керек.
Қазіргі таңда азаматтар 10 пайыз көлемінде міндетті зейнетақы жарнасын төлеп отыр. Бірақ болашақта бұл көрсеткіш 13, тіпті 18 пайызға дейін ұлғаюы мүмкін. Сонда да зейнетақы табыстың тек 30 пайызын ғана алмастырады.
Мұндай жағдайда мемлекет бюджет есебінен базалық зейнетақыны сақтауға мәжбүр болады. Бұл ретте, қазіргі бюджетке түсетін жүктемеге назар аударайық.
2025 жылғы республикалық бюджет:
- Әлеуметтік қамсыздандыру шығындары – 6049 млрд теңге;
- Жеке табыс салығы түсімі – 2518 млрд теңге;
- Әлеуметтік салық түсімі – 1670 млрд теңге;
- Барлығы – 4188 млрд теңге.
Бұл әлеуметтік шығындардың 70 пайызын да жаппайды.
БЖЗҚ көрсеткіштері:
2024 жылы зейнетақы жарналарының жалпы көлемі – 2790 млрд теңге, зейнетақы төлемдері – небәрі 1128 млрд теңге, бұл жарналардың 40 пайызына да жетпейді.
Бюджет әлеуметтік міндеттемелерді орындауда шамадан тыс жүктемеге ұшырап отырса, БЖЗҚ-дағы қаражаттың басым бөлігі жұмсалмай қалуда.
Бұдан да өзекті мәселелер бар:
БЖЗҚ-ның өткен жылғы нақты дерегі бойынша, барлық зейнетақы төлемдері, оның ішінде жасына байланысты төлемдер, аннуитеттер, елден көшу, мұрагерлік және сот шешімі бойынша төлемдер барлығы 652 млрд теңгені құраған. Бұл жүйеге жұмыс істейтін халықтан ай сайын түсетін қаражаттың тек 23 пайызы ғана.
Жұмысшылар бұл қаражатты өз еркімен емес, заң талабымен міндетті түрде төлейді. Бірақ бұл салық тәрізді міндетті төлем мемлекеттік бюджетке емес, БЖЗҚ-ға бағытталады.
Тағы бір маңызды жайт:
2024 жылы азаматтардың тұрғын үй сатып алуына және емделуіне 476 млрд теңге қайтарылды. Бұл қаржы, негізінен, ең ауқатты салымшыларға тиесілі. Бұл жағдайда БЖЗҚ-ның зейнетақы жүйесіне қаншалықты қатысы бары даулы мәселе.
2025 жылға болжам:
БЖЗҚ мәліметі бойынша, салымшыларға төленетін қаражат – шамамен 700 млрд теңге, тұрғын үй және емделуге алынатын қаражат – 585 млрд теңге. Яғни, жүйенің негізгі функциясы – тұрақты төлем емес, белгілі бір мақсатқа қаржы шешіп алу мүмкіндігіне айналып барады.
Қорытынды сандық дерек:
2025 жылы бюджет зейнетақы төлемдеріне 6 трлн теңгеден астам қаражат бөледі. Ал БЖЗҚ-дан зейнетке шыққан азаматтар шамамен 600 млрд теңге алады. Бұл – толыққанды зейнетақы жүйесінің оннан бірі ғана.
Осыдан 27 жыл бұрын құрылған БЖЗҚ жүйесі зейнетақыны толық алмастыру мақсатын көздеген еді. Бірақ қазіргі нәтиже күткендей емес.
Бұл мәселеге тереңірек үңілу қажет. БЖЗҚ қаражаты арқылы жасалатын «инвестициялық кірістің» өндірістік экономикаға тікелей қатысы жоқ. Оның басым бөлігі бюджет есебінен қаржыландырылады.
Қорыта айтқанда, қазіргі жағдайда БЖЗҚ – тек жеке зейнетақы жүйесі үшін емес, бүкіл мемлекеттік бюджет үшін де өзекті мәселеге айналып отыр. Бірақ жүйені дұрыс бағытқа бұру арқылы бұл проблеманы шешуге болады. Тақырып жалғасын талап етеді.
