Бұл мақала Мемлекет басшысының халыққа Жолдауын жариялардан бірнеше сағат бұрын жарық көріп отыр. Жолдауда көтерілетін мәселелер жөнінде келесі жолы кеңірек талдаймыз. Ал бүгін — сол маңызды құжаттың қарсаңындағы жағдайлар мен онда сөзсіз көрініс табатын оқиғалар туралы сөз қозғаймыз.
Егер әңгіме ақпараттық бомба жайында деп ойласаңыз, не болмаса Гүлнар Бажкенова «Орда» платформасында жария еткен, жоғары лауазымды тұлғалардың ұсталуына қатысты қоғам назарын аудартқан мәлімет туралы десеңіз — иә, сол. Алайда бұл тек шынайы маңызды тақырыпқа апаратын себеп қана.
«Граната ұстаған Гүлнара» бейнесі бүгінде көпшілікке түсінікті: ол өткенімен біржола қоштасуға бекінген сияқты. Жақында ғана Бажкенова қуанышты жаңалығымен әлеуметтік желіде бөлісті. Ол ақ үйден аккредитация алып, шетелдік журналистер қауымдастығының мүшесі атанды, енді Нью-Йоркке аттануға ниетті. Оның айтуынша, бұл қадам оның жеке кәсіби қызметіне ғана емес, бүкіл редакция жұмысына да жаңа мүмкіндіктер сыйламақ. “Орда” жариялаған ақпараттың дәл осы бөлігіне біз толық сенім артамыз.
Сыртқы істер министрінің, ірі кәсіпкердің және ҰҚК-нің бірқатар қызметкерінің ұсталғаны туралы ақпараттың, сондай-ақ кейін бұл деректерді жоққа шығарған мәлімдемелердің шынайылығына келсек – бұл жөнінде ресми органдар нақты ақпарат ұсынып, қоғам қабылдайтындай тұжырым жасалғанша күтеміз.
Біз қазірдің өзінде дерлік қалыптасқан виртуалды әлемде өмір сүріп жатырмыз – «цифрлық» дәуірге толық көшудің және жасанды интеллектпен біте қайнасу кезеңінің табалдырығында тұрмыз. Әлемдік көшбасшылар қоғаммен әлеуметтік желілер арқылы байланыс орнатты. Сондықтан шын мәнінде Ақордада не болып жатқаны ғана емес, дәл осындай мазмұндағы ақпараттардың дәл қазір жарияланып, қоғамдық қызу талқылауға түсуінің себептері де маңызды.
«Орда» және оның таратқан «сенсациясын» іліп әкеткен ақпараттық желі – бұл негізгі тақырыпқа түрткі ғана. Ал негізгі тақырып – Қазақстанның, жалпы бұрынғы Орта Азия, қазіргі Орталық Азия мемлекеттерінің тұрақсыздыққа ұрыну қаупі. Бұл туралы еліміздегі бірқатар саясаткерлер ескерту жасап жүр, сондай-ақ бұл үрдісті беделді сарапшылар ғылыми негізде талдап, назар аударып келеді.
Біз де – өз елін жақсы білетін, байыпты әрі жауапкершілігі мол азаматтар ретінде – белгілі бір дәрежеде таңырқап отырмыз: Қазақстанды қалайша «тұтандыруға» болады, бұл үшін қандай сыртқы күштер мен ішкі «жанғыш материал» қажет? Қазақстанда жоғарыдан ұйымдастырылатын арандату әрекеттерінің болуы әбден мүмкін. Мысалы, Қордайдағы дүнген оқиғасы немесе Қаңтар қасіреті сияқты. Бірақ мұндай жағдайлар әдетте екі-үш күннен әріге созылмайды, әлеуметтік шиеленіс пен наразылық деңгейі бұдан ұзаққа жетпейді. Сырттан қолдау тапқан, қан төгіске ұласқан Украинадағы қақтығыстар Қазақстанда қайталанбайтынына сенімдіміз.
Иә, сыртқы күштер тарапынан тұрақсыздық қаупі тікелей төнбейді. Алайда билік жүйесінің өз ішінде елеулі толқулар байқалып отыр. «Орда» жариялаған ақпарат — шындық болсын, не жалған болсын — бұл ішкі үдерістің бетке шыққан көрінісі іспетті. Мұндай жарияланымдарға ақпарат беретін дереккөздер бар, ал мұндай басылымдар — елде тұтас бір желіге айналған. Олар арнайы қызметтерге емес, билік құрылымындағы өзара қайшылыққа түскен топтардың мүддесіне жұмыс істеп отыр.
«Ескі Қазақстан» биліктен кеткісі келмей, бар күшін салып, бұрынғы позицияларын сақтап қалуға тырысуда. Бұл күрес — оның саяси сахнадан кету уақыты келгенінің айқын белгісі.
Айта кетейік, бүгін «ескі» деп сипатталатын Қазақстан бір кездері жаңашыл бастамаларымен ерекшеленген еді. Бұл жаңғыру үрдісі Теңгіз кен орнына америкалық «Шеврон» компаниясының келуімен басталды. Кейінгі дамулар сол кезде Елбасы ұсынған «алдымен экономика, кейін саясат» формуласына негізделді. Экономиканың сол кезеңдегі жаңа үлгісі Қарашығанақ пен Қашаған жобалары бойынша өнімді бөлу туралы келісімдерге сүйеніп, шетелдік қарыз құралдарын жинақтау арқылы мұнай экспортынан түсетін кірісті Ұлттық қорға аудару тәжірибесіне негізделді. Ал саясатта үкіметтің басты мақсаты — табиғи ресурстарды шетке экспорттауға негізделген экономикалық модельді жүзеге асыру болды. Ұлттық банк ішкі инвестиция мен несиелеуді тежеп, оның орнына сыртқы қаржыландыруды қолдады. Сонымен қатар, басқарудың тиімділігін арттыру үшін Парламент екі палатаға бөлініп, «экспортқа бағытталған» құрылымның құрамдас бөлігіне айналды.
Сонымен қатар, бұл жүйе тек ақпараттық желімен ғана шектелмей, мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік бизнес құрылымдар үшін де кадрлық резерв қалыптастырды. Мұндай кадрлар іріктеліп, арнайы оқытылып, мансаптық саты бойынша жүйелі түрде өсірілді. Бұл процесте USAID пен «Сорос-Қазақстан» қорының жобалары, сондай-ақ батыстық білім беруге бағытталған «Болашақ» бағдарламасы негізгі рөл атқарды. Ол кезеңде елде жетекші кадрларды даярлаудың өзге балама жүйесі болған жоқ.
Өкінішке қарай, Халық партиясы шетелдік агенттер туралы заң жобасын өз бастамасымен ұсынып, оны аяғына дейін жеткізе алмады (https://eurasia24.media/redakcionnaya-kolonka/chej-inoagent-vadim-borejko/). Ал бұл өте маңызды мәселе. Себебі бізде шетелдік агенттер тек Батысқа бағытталған медиаресурстармен, сайттармен немесе блогтармен ғана шектелмейді. Іс жүзінде, олардың саны мемлекеттік аппарат пен квазимемлекеттік секторда одан да көп. Бұлар — 1990–2000 жылдары арнайы іріктеуден өтіп, мақсатты бағдарлама аясында даярланған, шет елдерде білім алған және бүгінде басшылық қызметтер атқарып отырған дарынды әрі белсенді жастар. Естеріңізде болса, сол кезеңде мемлекеттік аппараттың негізгі бөлігі шетелдерге тұрақты түрде іссапарлармен барып, әртүрлі тренингтер мен семинарлардан өтіп отырды. Сондықтан бүгінгі таңда, мысалы, Сыртқы істер министрлігінің негізгі құрамын батыстық — америкалық, еуропалық немесе түріктік көзқарасты меңгерген мамандар құрап отыр деп пайымдау орынды.
Сондықтан да «Орда» сайтының негізін қалаушысы бір кездері батысшыл ақпараттық желінің ажырамас бөлігі болғаны, ал қамқоршылары қатарында белгілі бір «банк» пен «банкир» жүргені — ешқандай тосын жайт емес. Сондай-ақ кетер алдында бұған дейін жасырылып келген біраз жайтты ашық жариялағаны үшін, шын мәнінде, алғысқа лайық. Айтпақшы, сол «Айран» сайты белгілі банктің ықпалын тұспалдап көрсетуге тырысқан тұстары да болды. Ал «Еуразия-24» бұл мәселеге назар аударған сәттен бастап, біздің тарапымызға бағытталған кибершабуылдар толастамай келеді.
Жалпы алғанда, елдегі «экспортқа бағытталған» экономика 2000-жылдардың басында, мұнай бағасының күрт өсуі аясында, белгілі бір деңгейде табысқа жетті. Елге мол көлемде шетелдік валюта ағылып, компрадорлық элита байыды, ал оның салқыны халық арасында жаппай автокөлікке ие болуға және тұрғын үй құрылысы нарығындағы қарқынға себеп болды.
2007–2008 жылдардағы жаһандық дағдарыстан бері, әсіресе ЕАЭО құрылғаннан және «майдандық» оқиғалардан кейін, жаңа тарихи кезең басталды. Бұл кезеңде Ескі Қазақстан өмір сүре алғанымен, жаңаша серпін беруге қауқарсыз еді. Мұның айғағы – «Ұлт жоспары – 100 нақты қадам» мен «Рухани жаңғыру» бағдарламалары.
Саясатта да дәл сол көрініс: Парламентті жаңарту ниеті орындалмады. «Республика» – «Ақ жолдың» орнын баса алмады, ОСДП – бұрынғы коммунистердің көлеңкесінде қалды, ал «Ауыл» партиясының мақсаты өзіне де беймәлім сияқты.
Үкіметтегі жағдай да осындай: бюджеттік тапшылықты ҚҚС түсімін арттыру арқылы шешу талпынысы – бұл тек қана ағаттық емес, үкіметтік экономистердің тұжырымдамалық қателігі.
Қазақстан көпвекторлы саясат ұстанатыны белгілі. Бүгінде еліміз аумағында америкалық және еуропалық мұнай өндіру экономикасы сәтті жұмыс істеп келеді. Алайда оның біздің ішкі қажеттіліктерімізге тікелей қатысы жоқ. Соңғы жылдары елімізде қытайлық логистикалық, өндіруші және басқа да жобалар кеңейіп, қатарын көбейтсе, ресейлік жобалар да қарқынды дамуда. Аталған бастамалар расында ел экономикасына серпін беріп, жұмыс орындарын ашуға, бюджет түсімін ұлғайтуға өз үлесін қосып отыр. Нақты айтқанда, дәл осы жобалардың арқасында Үкімет ЖІӨ-нің, көлік-логистика, құрылыс және сауда салаларының өсімі туралы есеп беруде. Алайда ішкі нарыққа бағытталған ұлттық экономиканы қарастыратын болсақ, ең басты түйткіл – қазақстандықтардың төлем қабілетінің төмендігі. Ал қосылған құн салығы (ҚҚС) – тікелей тұтынушыға салынатын салық. Сондықтан Үкімет бұл ретте ең дұрыс емес құралды таңдады деуге негіз бар.
Енді не істеу керек? 2026 жылдың қаңтарына дейін жаңа салық енгенше осы Үкіметті ұстап тұру керек пе, одан кейін тағы жарты жыл тосып, оның салдары толық көрінгенше күту керек пе?
Ал Парламент ше? Президенттің ықпалы мықты болса да, заң шығарушы орган ретіндегі беделі мен әсері көрінбей отыр.
2026 жыл — Украинадағы соғыс қимылдарының аяқталатын жылы болады деп үміттенеміз. Бұл өз кезегінде келесі маңызды мәселеге – посткеңестік кеңістіктен стратегиялық мұнай, металлургия және уран ресурстарын экспорттауды жүйелеуге назар аударуға түрткі болмақ. Яғни, бұл – Қазақстанға да тікелей қатысты. Осы мақсатқа сәйкес, 2027 жылға қарай Еуразиялық экономикалық одақ аясында энергетикалық ресурстардың, мұнай өнімдері мен электр энергиясының бірыңғай нарығын қалыптастыру жоспарланған. Осы орайда еліміздің алдында тұрған басты міндеттердің бірі – Ұлттық инфрақұрылымдық жоспарды жүзеге асыру және электр энергетикасы мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту жобасын тиімді жүргізу. Алайда бұл үдерісті шетелдік қарызға негіздеу – ұлттық мүддеге қайшы және ұзақмерзімді жағымсыз салдарға алып келуі мүмкін.
Алдағы 2026 жыл – БҰҰ-ның жаңа Бас хатшысын сайлау жылы болмақ. Бұл науқанға Қазақстан Президенті де қатысуы мүмкін.
Алайда, қазіргі таңда кімнің тұтқындалғаны не тұтқындалмағаны, қандай сайлау – мерзімінен бұрын ба, әлде жоспарлы түрде ме – қашан өтетіні және олардың нәтижесі қандай болатыны маңызды емес. Маңыздысы – Қазақстанның болашақ даму бағыты мен ел Президентінің билігіне қатысты шешуші күрестің қазірдің өзінде басталып, күннен-күнге шиеленісіп жатқандығы.
Қорытындылай келе: Қазақстанда тұрақтылықты шайқалту немесе ел ішін арандатып, «өршіту» ешкімнің қолынан келмейді. Бұл жағдайға біздің іргелес ірі көршілеріміз жол бермейді. Дегенмен қазіргі билік ішіндегі жағдайдың — шынайы болсын, қолдан жасалған болсын —еліміздің делегациясы Бейжіңнен оралған тұста өрши түсуі де кездейсоқтық емес шығар. Әсіресе кеден жүйесіндегі түйткілдер секілді ішкі мәселелердің өзектілігі тек еліміздің шеңберінде қалып қоя алмайды.
Дегенмен, ескі Қазақстаннан жаңа Қазақстанға көшу үдерісін өз қолымызбен, өз жолымызбен жүзеге асырғанымыз жөн болар еді.
