«Стратегия» әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығы өңірлердегі микрокәсіпкерліктің дамуы мен оның экономикадағы рөліне арналған зерттеу нәтижелерін ұсынды. Зерттеу барысында әлеуметтанушылар Тараз, Семей, Қызылорда, Орал және Павлодар қалаларында тұратын 1000 адамнан сауалнама алған. Нәтижесінде бірқатар қызықты тұжырымдар жасалды. Мысалы, еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың жартысына жуығы өз ісін ашуды жалдамалы жұмыстан әлдеқайда тиімді деп санайды. Алайда жас ұлғайған сайын адамдардың кәсіп бастауға деген ықыласы азая түсетіні байқалған. Респонденттердің басым көпшілігі бизнес жүргізуге ең қолайлы сала ретінде сауда мен қызмет көрсету секторын атаған. Кәсіпкерлікке қадам басуға кедергі келтіретін басты себептер ретінде бастапқы капиталдың жоқтығы, сәтсіздікке ұшыраудан қорқу және қажетті білім мен тәжірибенің жеткіліксіздігі аталған. Соған қарамастан, микробизнес Қазақстандағы ең ауқымды іскерлік қабат болып қала беруде — шағын және орта бизнес субъектілерінің жалпы санының 50–70 пайызын құрайды.
«Стратегия» орталығының басшысы Гүлмира Илеуованың айтуынша, әлеуметтанушылар бұл жолы Астана, Алматы және Шымкент қалаларындағы микрокәсіпкерлік жағдайын әдейі зерттеу нысанынан тыс қалдырған, себебі бұл мегаполистерде бизнесті бастау мен дамыту әлдеқайда белсенді жүріп жатқаны арнайы әлеуметтік зерттеулерсіз-ақ белгілі.
Гүлмира Илеуованың айтуынша, Тараз, Семей, Қызылорда, Орал және Павлодар қалалары — әрқайсысы өзіндік ерекшелігі бар, жеке қарастыруды қажет ететін аймақтар. Таразда соңғы бес жылда жеке кәсіпкерлік тұрақты қарқынмен дамып келеді. Ал Қызылордада шағын бизнестің жолы қиынға соғып отыр — мұндағы нарық көбіне көршілес Шымкенттің сауда әлеуетіне тәуелді. Семейдің облыс орталығы мәртебесін қайта иеленуі өңірде кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға серпін беруі тиіс. Оралда шағын және орта бизнестің өңірлік жалпы өнімге қосатын үлесі ең жоғары деңгейде, ал Павлодарда жалдамалы жұмыспен қамтылғандар саны басым, бұл – тұрғындардың жеке кәсіп ашуға деген сұранысы төмен екенін көрсетеді.
Айта кетейік, Гүлмира Илеуованың сөзіне қарағанда, микробизнес бойынша осындай зерттеу жүргізу әлеуметтанушылардың көптен бергі арманы болғанымен, оған дейін қаржыландыру табылмай келген. Сондықтан бұл бағытта Қазақстандағы алғашқы кешенді зерттеу Орталық Азиядағы Роза Люксембург қорының Германия өкілдігімен әріптестік аясында ғана жүзеге асты. Оның айтуынша, зерттеу нәтижелері мемлекет үшін де аса құнды — себебі елімізде әрбір үшінші адамды жұмыспен қамтып отырған микробизнесті қолдауда және онымен тиімді байланыс орнатуда бұл деректер маңызды негіз бола алады.
Зерттеу барысындағы маңызды тұжырымдардың бірі — Қазақстанда микробизнес заң жүзінде жеке санат ретінде танылмаған. Ресми құжаттарда ол шағын және орта бизнестің (ШОБ) құрамында қарастырылады. Алайда сарапшылардың пайымынша, бұл екі санаттың даму сипаты мен проблемалары бөлек, сондықтан микробизнеске қатысты мәселелерді жеке қарастыру қажеттігі туындап отыр.
Зерттеуде келтірілген деректерге сәйкес, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының мәліметі бойынша, жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің ішінде микробизнестің үлесі 50 пайыздан асады. Сонымен қатар, құжатта микрокәсіпорындардың қолданыстағы бюрократиялық терминологияда нақты заңдастырылуы қажет екені атап өтілген. Бұл оларды тек қолдау бағдарламаларының емес, толыққанды мемлекеттік саясаттың нысанына айналдыруға мүмкіндік береді, делінген зерттеу қорытындысында.
Микробизнес өкілдері кімдер? Кәсіпкерлік кодексінде олар қызметкерлер саны 15 адамнан аспайтын және жылдық табысы 30 000 айлық есептік көрсеткіштен (2025 жылы бұл шамамен 118 млн теңге) аспайтын шағын кәсіпорындар ретінде сипатталады. Іс жүзінде, бұлар — үй маңындағы дүкендердің иелері, көкөніс сататын кішігірім нүктелер мен базардағы ұсақ саудагерлерден құралған қалың топ. Алайда ресми статистика олардың нақты санын көрсете алмайды, себебі олар жалпы шағын кәсіпорындар қатарында есепке алынады, ал бұл санатта қызметкерлер саны 100 адамға дейін, ал рұқсат етілген жылдық айналым микробизнестен он есе жоғары болуы мүмкін.
2025 жылы маусымда шыққан Halyk Finance сараптамалық шолуында (https://halykfinance.kz/download/files/analytics/MSB_.pdf ) ресми статистикалық деректер келтірілген.
Атап айтқанда, 2024 жылы Қазақстанда 2,03 миллионға жуық шағын және орта кәсіпкерлік (ШОК) субъектісі жұмыс істеген, олардың 69,7 пайызы – жеке кәсіпкерлер, яғни микробизнестің негізгі бөлігін құрайтындар. 2025 жылдың 1 қаңтарында ШОК субъектілерінің саны 2,07 миллионға жеткен, ал микрокәсіпорындардың үлесі шамамен 1,44 миллион деңгейінде сақталған. Бұл көрсеткіштерге сүйенсек, микробизнес елдегі кәсіпкерлік белсенділіктің үштен екі бөлігін қамтамасыз етіп отыр, ал 2024 жылы ШОК-тың елдің ЖІӨ-дегі үлесі 36 пайызды құрады. Сонымен бірге сарапшылар қызмет көрсету мен онлайн-сауда салаларында ең жоғары өсім дәл осы микросегментте байқалғанын атап өтеді. Алайда, сан жағынан өсуіне қарамастан, микробизнестің инвестициялардағы үлесі 10 пайыздан төмен күйінде қалып отыр. Бұл — капитализация деңгейі төмен екенін және ағымдағы кіріске тәуелділігін көрсетеді.
«Стратегия» орталығының зерттеу нәтижесіне сәйкес, сауалнамаға қатысқандардың 58 пайызы микробизнестің қалалардың дамуына қосатын үлесін айтарлықтай маңызды деп бағалаған. Респонденттер мұндай бағалауды, бір жағынан, елді мекендердегі іскерлік белсенділік пен қызмет түрлерінің әр алуандылығы, екінші жағынан – тұрақты жұмыс орындарының құрылуы тұрғысынан негіздеген.
Halyk Finance сарапшыларының мәліметінше, 2024 жылы шағын және орта бизнестің (ШОБ) жалпы ішкі өнімдегі үлесі артқан. Бүгінде ШОБ саласында 4,4 миллион адам жұмыспен қамтылған, бұл – елдің экономикалық тұрғыдан белсенді халқының шамамен жартысына тең. Осылайша, шағын және орта бизнес еліміздегі негізгі жұмыс беруші күшке айналып отыр, делінген талдау қорытындысында.
Ал аймақтық тұрғыда алғанда, қазақ микробизнесмендерінің ортақ бейнесі қандай? «Стратегия» орталығы жүргізген сауалнама нәтижесінде тұрақты әлеуметтік портрет қалыптасқан. Ол – көбіне 25 пен 44 жас аралығындағы (67%) жоғары білімі бар (54%) қала тұрғыны (76%) ер адам (61%). Сондай-ақ бұл топтың жартысына жуығы (47%) орташа деңгейден жоғары табыс табатыны анықталған.
Зерттеушілер үшін ерекше назар аударуға тұрарлық жайт – жалдамалы жұмыста жүрген азаматты кәсіп ашуға жетелейтін ішкі және сыртқы себептерін анықтау еді. «Стратегия» орталығының сауалнамасы көрсеткендей, жұмыс табудың қиындығын респонденттердің 32 пайызы, төмен жалақыны – 27 пайызы, отбасын асырау қажеттігін – 18 пайызы жеке кәсіпке бет бұрудың нақты себептері ретінде атаған. Субъективті тұрғыда респонденттердің 21 пайызы қаржылық тұрғыдан тәуелсіз болуды қаласа, 19 пайызы өз әлеуетін жүзеге асыруды мақсат етеді, ал 14 пайызы үшін жеке кәсіп әлеуметтік мәртебені арттырудың жолы саналады.
Зерттеу нәтижесіне қарағанда, респонденттердің 51 пайызы өзгенің сәтті кәсіпкерлік тәжірибесін әрекетке түрткі боларлық фактор деп санамайды. Тек 37 пайызы ғана таныстарының жетістігі оларды бизнес бастауға ынталандыруы мүмкін екенін мойындаған. Бұл ерекше назар аударарлық тұжырым — демек, көптеген жаңа кәсіпкерлер «тәуекел аймағына» қадам басқанда, айналасындағы оң нәтижеге емес, көбіне өз түйсігі мен ішкі сеніміне сүйенеді.
Облыс орталықтарындағы респонденттер өз ісін бастауға кедергі келтіретін негізгі себеп ретінде мынадай түйткілдерді атаған: бастапқы капиталдың жетіспеушілігі – 43 %, кепілсіз несие алудың қиындығы – 38 %, бюрократиялық рәсімдер мен тексерулер – 25 %, сәтсіздіктен қорқу мен өзіне деген сенімсіздік – 17 %, кәсіп жүргізу туралы білімнің жеткіліксіздігі – 14 %. Респонденттердің 11 пайызы ғана «ешқандай кедергі жоқ» деп жауап берген. Бұл деректерге мемлекет тарапынан назар аудару қажет-ақ: «төменнен бастауға ниет бар» болса, жоғарғы жақ «жағдай жасау» жайын ойлауы тиіс.
Halyk Finance жүргізген зерттеуде жеке кәсіп ашуға немесе оны дамытуға қаржының жетіспеушілігіне қатысты маңызды мәселе көтерілген. ШОБ құрылымында ең үлкен үлесті – 69,7 % – жеке кәсіпкерлер, 17,5 % – шағын кәсіпорындар, 12,6 % – шаруа қожалықтары құрайды. Алайда дәл осы санаттар несие және субсидия түріндегі мемлекеттік қолдаудың небәрі 30 пайызына ғана қол жеткізеді.
«Бизнестің жол картасы – 2025» және ұлттық жобалар аясындағы жеңілдетілген бағдарламалардың басым бөлігі ресми тіркелген, активтері бар шағын және орта кәсіпорындарға бағытталған, ал микробизнес көбінесе бұл жүйеден тыс қалып отыр.
Тағы бір маңызды жайт — кәсіпкерлердің 36 пайызы инвестициялық ортадағы ең үлкен қауіп ретінде мемлекеттік реттеудің тұрақсыз әрі түсініксіз сипатын атаған. Бұл Қазақстанда бизнесті жүргізу үшін тұрақты әрі алдын ала болжауға болатын ұзақ мерзімді қағидалар қажет екенін айқын аңғартады.
Тағы бір маңызды мәселе — өңірлердегі микрокәсіпкерлердің қаржы институттарына қол жеткізу мүмкіндігі шектеулі. Halyk Finance-тің бағалауынша, шағын және орта бизнеске (ШОБ) берілетін несиелердің 55 пайыздан астамы Алматы, Астана және Шымкент қалаларының үлесінде, ал қалған облыстардың әрқайсысына небәрі 5 пайыздан кем тиесілі. Мұндай шоғырлану аймақтар арасындағы теңсіздікті күшейтіп қана қоймай, мемлекеттік қолдау шараларының жалпы тиімділік коэффициентін де төмендетеді.
Микробизнестің жалпы шағын кәсіпкерлік санатында «араласып» кетуі және нақты статистиканың болмауы – оның экономикаға қосып отырған нақты үлесін дұрыс бағалауға кедергі келтіреді. Ал шын мәнінде, микрокәсіпорындар жекеменшік секторда жаңа жұмыс орындарының шамамен 40 пайызын құрып, жеке салық төлеушілердің жартысынан астамын қамтып отыр. Соған қарамастан, олар макроэкономикалық талдауда дербес сектор ретінде көрінбей келеді. Бұл жағдай мемлекеттік саясаттың тиімділігін төмендетеді: субсидиялар мен гранттар нақты еңбек нарығының құрылымына немесе сұранысқа емес, орташа көрсеткіштерге сүйене отырып бөлінеді. Микро деңгейдегі ахуалды жүйелі бақылаусыз оның даму болашағына арналған ұзақ мерзімді, нақты стратегия құру мүмкін емес.
«Стратегия» орталығының зерттеу нәтижелеріне арналған таныстырылымға Мәжіліс депутаты, Respublica партиясының өкілі Айтуар Қошмамбетов те қатысты. Ол өз сөзінде ұлттық есептілік жүйесінде микробизнесті жеке статистикалық санат ретінде енгізу мәселесін заңнамалық деңгейде қарастыру қажет екенін атап өтті. Депутаттың пікірінше, мұндай қадам мемлекеттік саясат пен қолдау шараларын нақты әрі тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, қазақстандықтардың кәсіпкерлік әлеуетін тиімді пайдалану – өңірлердің тұрақты дамуына қол жеткізудің басты тетіктерінің бірі ретінде қарастырылуы тиіс.
Зерттеушілердің пікірінше, бұл мақсатқа жаңа жұмыс орындарын ашу, бюджеттік түсімдерді арттыру, халықтың өмір сүру деңгейін көтеру және жұмыссыздықты азайту арқылы қол жеткізуге болады.
