Құрылымдық құрылыс тарих мазмұнын өзі аша алмайды, өйткені ол тек жекелеген оқиғаларды біртұтас жүйеге біріктіріп тұратын сыртқы қаңқа ғана. Бұл құрылым көбіне өз жұмыс істеу механизмін көрсетпейді. Ол үшін жүйелер мен құрылымдық элементтердің ішкі процестерімен қатар, сол жүйелерді сыртқы ортамен байланыстыратын үрдістерді де білу қажет.
Тарихтың құрылымдық құрылысы мен функционалдығын ескеру – болашақ тарихи үдерістерді болжауға негіз болатын алғышарттарды қалыптастырады. Көп жағдайда бұл оқиғалардың нақты мазмұнынан гөрі, олардың даму үрдістерін айқындайтын тұжырымдамалық көзқарас екені анық. Алайда мұндай нысанда болашаққа көз жүгірту – аса құнды мүмкіндік, ондай мүмкіндіктен бас тартуға көпшілік ниетті емес. Оның үстіне, құрылымдық-тарихи әдіснаманың болжауға беретін нақты әрі айқын негіздері бар.Ең алдымен, тарихи уақытты әртүрлі санаттарға жіктеу – оқиғалардың өзара үйлесімділігі мен сәйкестігін бағалауға жол ашады. Бұл белгілі бір деңгейде көлемі әртүрлі, бірақ ұқсас пішіндегі матрешкаларды құрастыру үдерісіне ұқсайды. Әр матрешка өз алдына жеке бейнеге ие және өзгелерден дараланып тұрады. Сол секілді тарихи құрылымда да белгілі бір «дәуірге» кіретін «ұрпақтар» мен «кезеңдер» бір-бірінен ерекшеленіп тұрады, ал дәуірлердің өзі де өзара өзгеше сипатқа ие.
Тарихи құрылымдардағы мұндай жіктелу — яғни, «шағын» құрылымдардың «ірілердің» аясында бірнеше еселік сәйкестікпен орналасуы — ортақ заңдылық сақталған жағдайда, сенімді болжауға берік негіз бола алады. Әсіресе, бұл құрылымдардың ұзақтығы шамалас болса, мысалы, ұзақтығы 75–80 жылды құрайтын «кезеңдер» жағдайында, бұл тәсілдің дәлдігі арта түседі. Бұған дейін келтірілген Ресей мен АҚШ тарихынан алынған мысалдар осындай заңдылықтың бар екенін көрсетеді. Осы байқаудың шынайылығына толық көз жеткізу үшін тарихи мерзімдерді ұзағырақ аралықта қарастырып көрейік: Ресей мысалында — Иван III тұсынан бастаймыз (ол Ұлы Орданың алым-салығынан бас тартып, «Угра бойындағы қарсы тұрумен» танымал болған), яғни Мәскеу мемлекеті нақты түрде қалыптаса бастаған кезеңнен бүгінгі күнге дейінгі аралықты аламыз. Ал Америка тарихында — тағдырлы Тәуелсіздік соғысынан бастаймыз, бұл АҚШ-тың қазіргі мемлекеттік негізі қаланған уақыт болып саналады, және осы күнге дейінгі аралықты қамтимыз.
Ресейдің тарихи кезеңдері белгілі бір симметрияға ие: әрбір кезең бір-бірінен шамамен тең арақашықтықта орналасқан. Бұл тарихи қатардың толық құрылымы төмендегідей:
- Иван III — бүкіл Русьтің әміршісі, Мәскеу мемлекетінің
негізін қалаушы. «Иван III» кезеңі — 1462 жыл
- «Иван IV» (Грозный) кезеңі — 1533 жыл
- «Алғашқы Романовтар» кезеңі — 1613 жыл
- «І Петр» кезеңі — 1689 жыл
- «ІІ Екатерина» кезеңі — 1762 жыл
- «І Николай» кезеңі — 1825 жыл
- «КСРО» кезеңі — 1917 жыл
- «РФ» кезеңі — 1991 жыл
Айта кеткен жөн: Мәскеу мемлекетінің (кейінірек Ресей мемлекетінің) негізі Александр Невский (1252 ж.) мен Иван I Калита (1325 ж.) тұсында қаланғанымен, бұл мемлекеттің жүйелі, қалыптасқан тарихы нақты түрде Иван III және оның мұрагерлерінің билігімен басталады.
Бұл тізім – тарихта шын мәнінде орын алған, тарихи құрылымдардың шынайылығы мен өміршеңдігінің нақты дәлелі. Мұндай құрылымдар тарихи үдерістердің барысында көзге бірден түсе қоймағанымен, олардың ықпалы күнделікті оқиғалардың ағынында білінбей өтіп жатады. Дегенмен, дәл осы құрылымдар тарихи дамудың түпкілікті нәтижесіне шешуші әсер етеді.
Бұл жайында АҚШ тарихындағы деректер де айқын дәлел бола алады. Халқының құрамы жағынан иммигранттық, ал өндірістік және әлеуметтік құрылымы тұрғысынан бастапқыдан-ақ капиталистік мемлекет болған Америка Құрама Штаттары өз ішіндегі дағдарыстар мен сыртқы қайшылықтарды көбіне-көп соғыс арқылы немесе күш көрсету арқылы шешуге тырысады. Бұл тәсіл мемлекеттік эгоизм мен агрессивті прагматизмге негізделген. Осы себепті АҚШ тарихында сауда-экономикалық санкциялар мен әскери қақтығыстар (негізінен өз аумағынан тыс жерде) негізгі бетбұрыс сәттері саналады және мемлекеттің даму бағытын айқындайды. Америка тарихындағы басты төрт соғысты атап өтуге болады: екеуі – ел аумағында болған, екеуі – шетелде. Ішкі қақтығыстарға Тәуелсіздік үшін соғыс (1776–1783 жж.) пен Азамат соғысы (1861–1864 жж.) жатады. Ал сыртқы соғыстардың қатарында Екінші дүниежүзілік соғыс (1941–1945 жж.) пен Украинадағы соғыс (2021 жылдан бүгінге дейін) бар. Егер АҚШ-тың Екінші дүниежүзілік соғысқа араласуы 1929 жылғы Ұлы дағдарыстан кейін елді жаһандық гегемон ретінде орнықтыруға мүмкіндік берген болса, қазіргі Украинадағы соғыс – АҚШ-тың Ресейдің тең құқықты әрі егемен держава ретінде қайта қалыптасуына қарсы әрекеті және өз үстемдігін сақтап қалуға бағытталған стратегиялық қадам болып отыр.
Дегенмен, қазіргі америкалық элита АҚШ-тың мүддесіне сай қандай міндеттерді шешіп жатқанына қарамастан, аталған соғыстар елдің 250 жылдық тарихының құрылымдық өзегін құрайтын элементтер болып табылады. Сол себепті мұндай соғыстар кезең-кезеңімен, яғни белгілі бір жүйелілікпен қайталанып отырады. Бұл — Ресей тарихынан байқағанымыздай, шамамен 75–80 жыл сайын орын алатын «тарихи кезеңдердің» заңдылығына ұқсас құбылыс.
Мұндай жағдайда не істеу керек? Өйткені болжаудың аясын нақты әрі қолайлы деңгейге дейін тарылту үшін, бізге ең алдымен болашақтағы «кезеңнің» мазмұнын анықтау қажет. Абырой болғанда, бұл үшін қажетті алғышарттар бар. Біріншіден, бізде алдыңғы «кезең» туралы нақты тарихи деректер бар. Екіншіден, болжанып отырған «кезең» ішіндегі оқиғалардың жалпы даму барысы туралы белгілі бір түсінік қалыптасқан. Ең бастысы – бізде тағы бір құрылымдық элемент – «ұрпақ» ұғымы бар. Дәл осы «ұрпақтар» негізінде тұтас тарихи «кезеңдер» құралады. Сол себепті оларды ескеру арқылы болашақ кезеңнің мазмұнын нақтырақ болжауға мүмкіндік туады.
«Кезең» үш-төрт «ұрпақтан» құралатынын ескерсек, оның толыққанды күйде бірден қалыптаспайтынын түсіну қиын емес. Мұндай кезең біртіндеп, жаңа ұрпақтар дүниеге келіп, қалыптаса бастаған кезде ғана өз құрылымын түзей бастайды. Сол себепті әрбір «ұрпақ», әсіресе алғашқысы, дербес өмір сүріп, басқа ұрпақтардан тәуелсіз әрекет етеді. Оның үстіне, әрбір ұрпақ әуел бастан жүйелі түрде бірігіп жұмыс істеуге бейімделмеген. Ол үшін ұрпақ арнайы түрлендіріліп, өзге ұрпақтармен тиімді әрекеттесе алатын функционалдық блокқа айналуы қажет.
Осылайша, әрбір 80 жылдық цикл бастапқыда жеке бір «ұрпақтың» әрекетінен басталып, «кезеңнің» соңына қарай оның құрамындағы барлық ұрпақтың өзара үйлескен, жүйелі жұмысына айналады.
Егер оқиғалардың қарқындылығын ескеретін болсақ, әрбір «кезеңнің» басы әдетте баяу өтетінін айтуға болады. Алайда уақыт өте келе үдерістер үдеп, бастапқыда мардымсыз көрінген оқиғалар «кезеңнің» соңына қарай айтарлықтай күшке айналады. Бұл күш тарихи «дәуірді» түгел өзгерте алмаса да (мұндай өзгерістер әдетте дәуірді аяқтайтын «кезеңдерде» орын алады), кем дегенде келесі «кезеңнің» сипатына елеулі әсер етуі мүмкін. Мысалы, бірінші бөлімде сөз болған «1825 жылғы жағдай» – дәл осындай мысал. Ол «Екатерина II» мен «Николай I» кезеңдерінің түйіскен тұсында қалыптасты.
«Кезеңнің» мазмұнын айқындайтын негізгі факторлар мыналар: ұрпақтық оқиғалар, екі ұрпақтық байланыстарға негізделген экономикалық және саяси циклдер, сондай-ақ белгілі бір «кезеңнің» ішінде ұрпақтар мен олардың байланыстары арасындағы күтпеген, кездейсоқ өзара әрекеттесулердің нәтижесінде туындайтын, анықталу дәрежесі ең жоғары емес «әлемдік оқиғалар».
Бұл тізімнің ішінде ең көп назар аударарлық – екі ұрпақтан тұратын байланыстар. Біріншіден, олар тақырыптық жағынан әртүрлі болуы мүмкін – бұл 50 жылдық экономикалық және 50 жылдық саяси циклдар. Экономикалық циклдар алғаш ашқан орыс экономисі Кондратьевтің құрметіне К-толқындары немесе Кондратьев толқындары деп аталып, капитализмді зерттеуде кең қолданыс тапты. Саяси циклдардың атауы жоқ, дегенмен олар өте маңызды тарихи заңдылықты бейнелейді – яғни, белгілі бір ел үшін айшықты саналатын, «күшті» билік кезеңдерінің саяси ырғақпен алмасып отыруын. Ресей мен АҚШ тарихынан бұл фактілерді біз бұған дейін келтірген едік.
Алайда, белгілі бір тарихи кезеңдерді бағалауда ұрпақтық және әлемдік оқиғалардың рөлі де аса маңызды. Олар бұл кезеңдердің жалпы мазмұнына елеулі үлес қосып, оның өзіндік ерекшелігі мен функционалдық сипатын айқындайды. Атап айтқанда, ұрпақтық оқиғалар тарихи кезеңдер құрамына мемлекетаралық соғыстар немесе, мысалы, өндіріс пен әлеуметтік саладағы технологиялық құрылымдар сияқты ауқымды элементтерді енгізеді. Мұндай ауқымдағы оқиғалардың болуы тиісті тарихи кезеңге айрықша маңыз беріп, оны басқаларынан даралап көрсетеді.
Мазмұндық тұрғыда ең аз анықталғандары — «әлемдік оқиғалар» деп аталатын құбылыстар. Олар бүкіләлемдік (тек жергілікті емес!) саяси және әлеуметтік үдерістердің ең тұрақсыз, құбылмалы бөлігін бейнелейді. Бұл оқиғалар сағат сайын өзгермесе де, күн сайын немесе ай сайын міндетті түрде түрленіп отырады. Алайда, осындай оқиғалар легінің өзі калейдоскопты еске салғанымен, сол құбылыстар ішінен тұрақты сипатқа ие көріністерді ажырата білу қажет. Себебі дәл соларға қарап, тарихи кезеңнің оқиғалық логикасына сүйене отырып, даму бағыттарының (үдерістерінің) ең ықтимал желілерін құруға болады.
АҚШ-тың 47-президенті Дональд Трамптың үлгісі «әлемдік оқиға» ретінде ерекше назар аударуға тұрарлық. Ол біздің жіктеуіміз бойынша АҚШ-тың «белгілі» президенттерінің қатарына жатпаса да, алғашқы жүз күн ішінде-ақ тек ішкі американдық саяси күн тәртібін ғана емес, халықаралық саясатты да төңкеріп үлгерді. Ал енді президенттік өкілеттігі аяқталғанға дейін тағы қанша өзгеріс енгізері белгісіз. Трамп бір нәрсені айтып, екіншісін істеп, үшіншісін көздейтінімен танымал. Мысалы, ол Ресеймен жақындасуды жариялай отырып, бір мезгілде АҚШ-ты Украинадағы шиеленістен шығаруға тырысады; бір жағынан, АҚШ-қа шетелдік тауарларға баж салығын көтереді, екінші жағынан, бұл әрекеттері арқылы Ресей мен Қытай арасындағы сенімді қатынасты әлсіретіп, Қытайдың Ресей бақылауындағы жаһандық жобаларға – мысалы, Солтүстік теңіз жолын игеру немесе Арктика арқылы Атлант пен Тынық мұхиттарын жалғайтын бағыттарға – қатысуына кедергі келтіруі мүмкін. Мұндай «Ойын» аясында біз тарихи кезеңдердің құрылымдық бөлігі ретінде қарастырып отырған «әлемдік оқиғалардың» өзі мағынасы өшірілген ұсақ ақша секілді айырбастың құралына айналады. Сондықтан, осындай оқиғаларды ескеру қажет болғанымен, олардың табиғаты тым болжап білуге келмейтінін ұмытпау керек – олар тек ықтималдық деңгейінде ғана бағалануы мүмкін.
Тарихи құрылымның келесі деңгейі – «дәуірлер». Бір жағынан алғанда, «дәуірлер» өз ішіне бірнеше «кезеңдерді» қамтиды, яғни олардың мазмұнын құрайды. Бірақ екінші жағынан, «дәуірлер» дербес мағынаға ие – олар тарихи дамудың анағұрлым жоғары сатысы ретінде қарастырылады. Бұл дегеніміз, әр дәуір өз алдына мақсат қойып, сол мақсаттарға жетуге бағытталған ішкі әрекет алгоритміне ие болады және осы ретте құрамындағы «кезеңдердің» дамуына ықпал етіп, оларды өз стратегиясына бағындырады.
«Дәуір» шексіз бола алмайды, сол себепті ол шектеулі сандағы «кезеңдерден» (біздің жағдайда – 3–4) тұрады. Тарихи тұрғыдан алғанда, бір дәуірдің қалыптасқан ұзақтығы шамамен 300–350 жылды құрайды. Бұған дейін қарастырылған тарихи «дәуірлердің» бәрі осы мерзімге сай келеді. Бұл, өз кезегінде, «дәуір» ұғымының тарихи құбылыс ретіндегі әмбебап сипатын білдіреді. Осындай жағдайда әр дәуір өзіне тән объективті іргетасқа, яғни барлық дәуірлер үшін ортақ және біртектес негізге сүйенуі тиіс.
