Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2025 жылдың соңына дейін тұрақты тіркеуі жоқ 100 мыңнан астам азаматты зейнетақыдан айыруды жоспарлап отыр. Бұдан бөлек, ведомство арнайы мекемелерде — интернат пен басқа да әлеуметтік қызмет көрсету ұйымдарында — толық мемлекеттік қамқорлықта өмір сүріп жатқан адамдарға да зейнетақы мен жәрдемақы төлемдерін тоқтатпақ. Оларға тек «жеке қажеттілікке» деп 30% бөлігі ғана қалдырылады. Бұл бастама қоғамға әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін қажет шара ретінде ұсынылуда. Ең басты сұрақ — бұл әділеттілік кім үшін?
Ашық нормативтік құқықтық актілер порталында Әлеуметтік кодексіне енгізілетін түзетулерге арналған реттеу саясаты жөніндегі консультациялық құжат талқылануда. Біздің пайымдауымызша, кейбір өзгерістер тым радикалды әрі азаматтардың Конституцияда кепілдікке алынған өзгермейтін құқықтарына балта шабуы мүмкін.
Атап айтқанда, мемлекет зейнеткерлікке қажетті еңбек өтілін адал жинаған, бірақ Қазақстанда тұрақты тіркеуі жоқ 100 мыңнан астам зейнеткердің есебінен үнемдеуді көздеп отыр.
“2025 жылдың 1 сәуіріндегі мәлімет бойынша елде зейнетақы мен әртүрлі әлеуметтік төлемдер алатын 4 миллион 334 мың адам бар. Оның 2 миллион 492 мыңы — жасына байланысты зейнетке шыққандар. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің дерегінше, осы төлемдерді алып отырған азаматтардың 100 мыңнан астамының тұрақты тіркеуі жоқ. Яғни, олар тіркеуде жоқ немесе тіркеу туралы мәліметтері ақпараттық жүйеде мүлде көрсетілмеген. Ал тағы 28 мыңнан астам адам уақытша тіркеумен ғана тұрып жатыр. Осыған байланысты министрлік, тұрақты тіркеуі жоқ азаматтардың елде нақты тұрып жатқанын растайтын дерек болмаған жағдайда, олардың зейнетақысы мен жәрдемақысын уақытша тоқтата тұруды ұсынып отыр”.
Сонымен қатар, бұл өзгерістер мемлекет толық қамтамасыз ететін азаматтарға да әсер етпек. Атап айтқанда, арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында (АСҚҚО) немесе бас бостандығынан айыру орындарында тұрып жатқан зейнеткерлер мен мүгедектерге берілетін зейнетақы мен жәрдемақы төлемдері қайта қаралады.
“2025 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында (АСҚҚО) тұратын зейнетақы мен жәрдемақы алушылардың саны 21,2 мың адамды құрайды. Осы санаттағы азаматтарға бақылау шоттарына аударылған зейнетақы мен жәрдемақы төлемдерінің жалпы көлемі шамамен 19,9 миллиард теңгені құраған. Сонымен қатар, 1,6 мың зейнетақы мен жәрдемақы алушы қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде жазасын өтеп жатыр. Бұл азаматтарға арналған төлемдердің жалпы сомасы 1,2 миллиард теңге болды”, — деп мәлімдеді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі.
Светлана Жақыпованың ведомствосы қазіргі әлеуметтік төлемдер жүйесін «мемлекеттік мекемелерде толық қамқорлықта болып, көмек алатын азаматтар мен өзін-өзі қамтитын тұлғалар арасындағы әлеуметтік қамсыздандыру мен көмек көрсетудегі теңгерімсіздік» деп бағалап отыр.
«Өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған зейнеткерлер мен жәрдемақы алушылар үшін азық-түлік, күнделікті тұтыну тауарлары, коммуналдық қызметтер мен жолақы секілді шығындар көлемі көп жағдайда алатын әлеуметтік төлемдерінің мөлшеріне тең келіп, кейде одан асып түседі», – деп атап өтеді Әлеуметтік кодекске енгізілетін өзгерістердің авторлары. Сонымен қатар, құжатта аталған азаматтардың өмір сүру деңгейін жақсарту жөнінде қандай да бір нақты шаралар немесе бастамалар қарастырылмағаны байқалады. Жоба авторлары тек инфляция деңгейіне сәйкес жыл сайынғы индекстеуді жалғастыруды ұсынып отыр.
Біз де қоғамда әлеуметтік әділетсіздіктің бар екенін жоққа шығармаймыз. Алайда бұл мәселені шешуде Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі ұсынған тәсіл – сын көтермейді. «Әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету және әлеуметтік қамтамасыз ету саласында қос қаржыландыруды болдырмау» деген желеумен, министрлік тек бір тараптың – арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында (ӘӘҚО) тұратын немесе бас бостандығынан айырылған азаматтардың зейнетақысы мен жәрдемақысын алып қоюды ұсынады. Сонымен бірге, бұл қаржы өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған азаматтарға қайта бөлінбейді. Мұндай әрекетті әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру емес, қарапайым үнемдеу деп бағалауға болады.
Ең басты сұрақ, ұсынылып отырған өзгерістерге Қазақстан Конституциясы мен ел ратификациялаған азаматтардың экономикалық құқықтарын қорғауға бағытталған халықаралық шарттар мен келісімдер аясында қандай құқықтық баға беруге болады?
Конституцияның 28-бабы азаматтарға зейнет жасына жеткенде, мүгедектікке ұшырағанда, ауырған жағдайда, асыраушысынан айырылғанда немесе басқа да заңнамада көзделген негіздер бойынша әлеуметтік қолдау алуға құқық береді. Сонымен қатар, Конституцияның 12-бабының 2-тармағында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туғаннан бастап тиесілі екені және олардың тұрғылықты жеріне тәуелді еместігі айқын жазылған. Бұл нормада «Қазақстан Республикасында тұрақты тұру» секілді қандай да бір қосымша шарттар көзделмеген. Сонымен қатар, әр адамның әлеуметтік қамсыздандыруға құқығы Қазақстан ратификациялаған Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактте бекітілген. Аталған халықаралық құжаттың орындалу тәжірибесіне сүйенсек, азаматтың зейнетақы алу құқығы оның ел аумағынан тыс жерде тұруына байланысты өздігінен тоқтатылмауы немесе жойылмауы тиіс.
Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясындағы 14-баптың да талаптары ескерілмей отырғанын атап өту қажет. Бұл бапта қандай да бір кемсітушілікке жол беруге қатаң тыйым салынған. Ал тіркеудің жоқтығына байланысты зейнетақы төлемдерінен айыру — біздің ойымызша, адамның тұрғылықты жеріне байланысты кемсіту болып табылады. Өзін құқықтық мемлекет деп жариялаған Қазақстан азаматтарды еңбек өтілі негізінде иеленген зейнетақы құқығынан тек шетелге қоныс аударғаны үшін ғана айыра ала ма? Бұл ретте азаматтардың шетелде өмір сүруді таңдауының түрлі себептері болуы мүмкін — денсаулық жағдайы, балаларының жанына көшуі немесе Конституциямен кепілдік берілген еркін жүріп-тұру мен мекен ету еркіндігін пайдалануы.
Біз Светлана Жақыпова мен оның қарамағындағы қызметкерлердің әлеуметтік қажеттіліктерге арналған мемлекеттік шығындарды қысқартуға бағытталған мұндай түбегейлі бастаманы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауының қарсаңында әдейі ұсынып отырғанына сенімдіміз. Олар Қасым-Жомарт Кемелұлы ел халқының шамамен 20 пайызына жұмсалатын әлеуметтік қолдау шығындарының жыл сайын артып отырғанын назардан тыс қалдырмайтынын есептеген. Ол әлеуметтік масылдыққа бой алдырғандар мен жыл өткен сайын “жасарып” шығатын жалған кеңес дәуірінің ардагерлеріне қатысты сарказммен пікір білдірген еді. Ол зейнеткерлерге қысым көрсету керек деп айтқан жоқ. Зейнеткерлердің зардап шегуі 0атты 0ынжылтады. Әрқайсымыз болашақта зейнеткерміз, сондықтан ешкім де министрдің кезекті қатаң шарасына іліккісі келмейді.
Мемлекеттің халық алдындағы әлеуметтік міндеттемелері айтарлықтай көлемді болып отыр. 2025 жылғы жағдай бойынша республикалық бюджет қаражаты есебінен 41 түрлі әлеуметтік төлем жүзеге асырылуда. Аталған мақсаттарға жалпы 5 трлн 982 млрд теңге бөлінді. Оның ішінде:
- 4 трлн 262 млрд теңге зейнетақы төлемдеріне бағытталып, шамамен 2,5 млн зейнеткерді қамтуға мүмкіндік береді;
- 766,1 млрд теңге – азаматтардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қамсыздандыруға бөлінеді. Бұған мүгедектік бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы, асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы, №1 және №2 тізімдер бойынша арнайы мемлекеттік жәрдемақылар, жерлеу жәрдемақысы, өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайда сот шешімімен мемлекет өтейтін төлемдер, бала бір жарым жасқа толғанға дейін табысынан айырылған жағдайда әлеуметтік төлем алушыларға міндетті зейнетақы жарналарын субсидиялау, сондай-ақ арнайы кәсіптік мемлекеттік жәрдемақы кіреді. Аталған қаражат шамамен 1 млн 116 мың адамды қамтуға мүмкіндік береді.
- Балалы отбасылар мен халықтың жекелеген санаттарын әлеуметтік қолдауға 953,5 млрд теңге қарастырылған. Бұл сома бала тәрбиелеп отырған отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақыларға, өмірлік қиын жағдайға тап болған азаматтарға арналған әлеуметтік төлемдерге, бірінші топтағы мүгедектігі бар адамға күтім жасайтын тұлғаларға төленетін жәрдемақыларға және біржолғы өтемақы түріндегі әлеуметтік көмекке бағытталады.
Бұл мақалада біз тек зейнеткерлерге қатысты өзгерістерге тоқталдық. Алайда өзге де жәрдемақылар мен төлем түрлеріне байланысты елеулі өзгерістер күтілуде. «Декреттік» төлемдер мен атаулы әлеуметтік көмек алушылар үшін де оңай болмайын деп тұр. Бұл туралы келесі материалымызда кеңірек баяндаймыз.
