Тарихи және этногенетикалық үдерістерді бір арнада қарастыру өткен мен бүгінді тереңірек түсінуге ғана емес, болашаққа да белгілі бір мағынада «артқа қарап» өмір сүруге мүмкіндік береді. Өйткені болашақтың нобайы өткеннен бастау алады: бейтаныс жолмен келе жатып, тұман арасынан кенеттен алыстағы қаланың сұлбасы көрінгендей әсер қалдырады.
Мұндай «сфералық көзқарас» нақты бір нүктеге шоғырланбағандықтан, ұсақ-түйек детальдарды айқындап бере қоймас. Алайда болашақтағы әлемнің жалпы көрінісі туралы тұтас түсінік қалыптастыруға әбден қабілетті.
Ендеше, әлемнің негізгі өңірлері бойынша шамамен шолу жасап көрейік:
- Ресей
Ресей XXI ғасырда екі ірі үдерістің тоғысқан тұсында тұр: қазіргі либералды-демократиялық «кезеңнің» аяқталуы (оның басталуынан бері шамамен 75–80 жыл өткен соң) және империялық «дәуірдің» тұтастай тәмамдалуы. Егер бұл екі үдеріс XXI ғасырдың 2070-жылдарына тұспа-тұс келсе, яғни «либералды» кезең өз мерзімін толық өткеріп, ал қазіргі «дәуірдің» басталғанына 300 жыл толса, онда бұл тарихтың құрылымдық сипаты бар екені және соның негізінде оқиғаларды болжауға болатыны жөніндегі тұжырымды түпкілікті түрде растай түседі. Бұл — негізгі қорытынды.
«Кезеңдердің» ауысуы әрдайым ауыр салдарлармен қатар жүреді (мысалы, XX ғасырдың 1990-жылдарындағы кеңестік кезеңнен либералды-демократиялық кезеңге өту үдерісін еске түсіруге болады). Алайда «дәуірден» «дәуірге» көшу одан да күрделірек әрі ауыр сипатқа ие, өйткені ол тек идеологиялық уақытша құрылымдардың алмасуын емес, тарихи жүйелердің түбегейлі бұзылуы мен қайта қалыптасуын қамтиды.
Сондықтан тарихи оқиғалармен қатар (өзара тығыз байланыста) ірі әлеуметтік-экономикалық, тіпті әскери-саяси сипаттағы өзгерістер де орын алуы ықтимал. Мұндай үдерістер, табиғи түрде, тек Ресеймен шектелмей, одан әлдеқайда кең ауқымды қамтиды.
Ресей дамуының тағы бір ерекшелігі бар. Ол жалпы алғанда жағымсыз ахуал қалыптастырғанымен, белгілі бір оң серпіндердің пайда болуына да негіз бола алады. Бұл ерекшелік — XX ғасырдың басынан бері Ресейдің этникалық жүйенің дағдарыс кезеңінде өмір сүріп келе жатқаны.
Әлеуетті тұрғыдан алғанда, бұл — ел үшін аса қауіпті даму кезеңі. Еске сала кетсек, Ресей үшін аса қасіретті болған татар-моңғол шапқыншылығы да алдыңғы этногенездің дәл осындай дағдарыс фазасына тұспа-тұс келген. Алайда бұл кезең бір мезгілде жаңғыруға, жаңа даму мүмкіндіктерін ашуға жол беретін мүмкіндік те болып табылады. Сондықтан ғасыр соңына қарай Ресейдің келесі тарихи кезеңдегі дамуының негізгі бағыттары айқындалып, теориялық тұрғыдан негізделетін болады. Ал оған дейінгі уақыт аралығында Ресейдегі жағдайдың негізінен нашарлау үрдісі басым болады деп күтіледі. Өйткені «дәуірдің» аяқталуына таяған кезең әрдайым барлық өлшемдер бойынша құлдыраумен сипатталады: моральдық-ерік-жігерлік ахуал, әлеуметтік жағдай, экономика және әскери әлеует тұрғысынан.
Алайда қазіргі жағдайларда бұл «нашарлау» 1238 жылғыдай этникалық дағдарыс фазасының үзілуіне әкелмейтіні анық (9-суретті қараңыз).
Қазіргі Ресей ең заманауи қару-жараққа, авиациялық-зымырандық техникаға және ядролық әлеуетке ие бола отырып, қазіргі әрі ықтимал қарсыластарынан айқын басымдыққа ие.
Мұны Украинадағы жағдай да анық көрсетті. Ресей үшін шын мәнінде жеңілмейтін жалғыз қарсылас бар, одан қауіптену керек — ол немқұрайлылық пен босаңсу кезеңдеріндегі өзінің ішкі әлсіздігі.
- АҚШ
АҚШ-тағы жағдай XXI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы аса маңызды үдерістер тұрғысынан алғанда, мысалы, Ресеймен салыстырғанда, әлдеқайда айқын әрі болжауға қолайлы көрінеді. Мәселен, этногенез үдерістері қазіргі кезеңде Америка үшін Еуропа немесе Ресейдегідей шешуші мәнге ие емес. Алайда бұл мұхиттың ар жағында этникалық мәселелер мүлде жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай мәселелер бар және кей кездері тіпті алаңдататын сипатта көрініс табады. Соның бір айқын мысалы — бүкіл елді дауылдай шарпыған BLM қозғалысы. Дегенмен, мұндай құбылыстар этногенездің жеке-жеке толқулары ғана болып саналады, ал оның тарихи тұрғыдан заңды әрі тоқтаусыз даму барысы емес. Ол да өз уақыты келгенде толық ауқымда көрініс табатыны сөзсіз.
Алайда қазіргі кезеңде Америкада шешуші рөлді әлеуметтік-экономикалық мәселелер атқарып отыр. Бұл үдерістер, негізінен, шамамен 80 жылдық ырғақпен өзгеріп отырады: оның жартысы дағдарыс кезеңіне, ал қалған бөлігі өрлеу сатысына сәйкес келеді. Соңғы дағдарыстың ең өткір фазасы Украинадағы оқиғалармен тұспа-тұс келді, бұл жағдайлар белгілі бір деңгейде АҚШ-тың сол үдерістерге қатысуына берілген жауап ретінде көрінді. Дағдарыстан кейінгі өрлеу кезеңі XXI ғасырдың 2040-жылдарына сәйкес келеді және, ықтимал түрде, 2070-жылдардың соңы – 2080-жылдардың басына дейін жалғасады. Ал 2080-жылдары басталатын жаңа дағдарыс фазасы АҚШ тарихындағы алғашқы 300 жылдық кезеңнің аяқталуымен қабаттасады. Бұл — барлық салдарларымен бірге бір тарихи «дәуірден» екіншісіне өтуді білдіретін айрықша бетбұрыс. Мұндай өтпелі кезеңдерде ішкі қайшылықтар күшейе түседі (LGBT мәселелері, демократтар мен республикашылар арасындағы қарсыластық, Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы айырмашылықтар), экономикалық тұрақсыздық артады (оның ішінде өнеркәсіп өндірісінің қысқаруы мен қаржы капиталының рөлінің күшеюі де бар), сондай-ақ халықаралық және мемлекетаралық қатынастардың сапасы төмендейді.
Жалпы алғанда, саяси, сауда және гуманитарлық бағыттағы халықаралық ұйымдарға елеулі зиян келтірілді, олардың көпшілігі түбегейлі қайта ұйымдастыруды қажет етеді. Бұл құбылыстар, ең алдымен, Америка Құрама Штаттарының өмір салты мен іс-қимыл үлгісіне тән сипаттардың көрінісі ретінде бағаланады. Тарихи «дәуірлердің» ауысуына жақындаған сайын, гегемон ретіндегі АҚШ-тың әрекеттері барған сайын жүйесіз әрі бақылаудан тыс сипат ала бастады, бұл халықаралық қатынастардағы тұрақтылыққа кері әсер етуде.
Алайда бұл құбылыстар уақытша сипатқа ие және елдің тарихи даму келешегін жоққа шығармайды. Өйткені аталған саяси-экономикалық тұрақсыздық әзірге АҚШ-тың бір тарихи «дәуірден» екіншісіне өту үдерісінің белгісі ретінде ғана көрініс табуда.
Ал мұндай қадамның жаһандық ауқымдағы елеулі салдарына келсек, бұған дейін сөз болған «әлемдік оқиғалардың» нақты мазмұны мен жалпы бағыт-бағдарына байланысты айқындалатын болады.
Кез келген оқиғалардың, соның ішінде «әлемдік» сипаттағы үдерістердің де әртүрлі тарихи шектеулері бар екенін ескерсек, Америкадағы «дәуірлердің» ауысуы кезекті әлеуметтік-экономикалық дағдарыс кезеңімен (2080-жылдар) тұспа-тұс келетінін атап өткен жөн. Ал осы дағдарыстың шамамен 2100 жылға сәйкес келетін ең өткір фазасы, бұрынғы тәжірибеге сүйенсек, әдетте АҚШ қатысқан әскери қақтығыстар түрінде көрініс тауып келген.
Бұл жолы аталған үдеріс қандай сипатта өтпек?
- Европа
Әрине, Еуропа — өзгелерге ұқсамайтын ерекше «мемлекеттік» құрылым. Ол дәстүрлі мағынадағы ірі мемлекеттер сияқты емес, керісінше, ортақ басқару тетіктері бар, бірыңғай валютаны, ортақ нарықты, ішкі шекаралардың болмауын және ортақ азаматтықты қамтитын ұлттық мемлекеттердің одағы ретінде сипатталады. Алайда бұл құрылымды атауы болғанымен, іс жүзінде мемлекет бола алмайтын квазимемлекетпен шатастыруға болмайды.
Біздің қарастырымызда Еуропа — ортақ тарихы бар, этникалық негізі біртұтас, еуропалық суперэтносқа сүйенген біртұтас мемлекет ретінде танылады. Дәл осы этникалық негіз еуропалық мемлекетті біріктіріп тұрған басты іргетас болып табылады.
Дамыған мемлекеттер қатарында Еуропа — біздің көз алдымызда этногенетикалық дамудың толық циклін, яғни этностың қалыптасуынан бастап өздігінен ыдырауы мен жойылуына дейінгі үдерісті аяқтап келе жатқан бірегей құрылым. Еуропаның ерекшелігі мұнымен ғана шектелмейді: ол бұған дейін тағы екі «толық ауқымды» этногенездің отаны болған. Олар — ежелгі рим этногенезі (б.з.д. VIII ғасыр – б.з. V ғасыр) және византиялық этногенез (330 жыл – 1453 жыл). Рим империясы құлағаннан кейін ежелгі рим этносының қалдықтары құрлықтың солтүстік-шығысынан келген варвар тайпаларымен қосылып, қазіргі еуропалық этногенездің бастауына айналды. Кейінірек бұл үдеріс Еуропадағы антикалық жаңғыру кезеңі арқылы византиялық этностың сарқыншақтарымен де толықты. Алайда еуропалық этногенездің жалпы бағыты, сипаты мен мазмұны кемінде төрт ғасыр бойы — VI ғасырдан X ғасырға дейін созылған бейуақыт пен бейберекетшілік кезеңінде қалыптасты. Ал бүгінде Еуропа жаңа құлдырау мен ыдырау кезеңіне аяқ басып отыр.
Алдағы онжылдықтарда Еуропаны не күтіп тұр?
Біздің ойымызша, Еуропа үшін этногенез тұрғысынан алғанда (демек, ауқымды тарихи өзгерістер тұрғысынан да) уақыт есебі енді жүз жылдармен емес, ондаған жылдармен өлшенетін кезеңге өткен сыңайлы.
Әрбір жаңа ұрпақ үшін Еуропа бұрыңғыға қарағанда өзгеше, анағұрлым жағымсыз әрі тартымдылығы төмен кейіпте көріне бастады. Бұл өзгерістер, ең алдымен, қоғамның өзіне, яғни адамдарға қатысты байқалады және көбіне кері бағытта өрбіп отыр. Құрлықтың тұрмыс-тіршілігі мен күнделікті өмір көрінісіне Еуропаны жаппай қоныстанған мигранттардың ықпалы айқын әсер етуде.
Осы тұрғыдан алғанда, Еуропаға мұсылман елдерінен келген босқындардың жаппай келуі енді журналистік теңеу немесе шешімді қажет ететін саяси мәселе ғана емес. Бұл — Еуропаның нақты этно-тарихи ахуалын сипаттайтын белгі әрі жақын болашаққа қатысты болжам ретінде қарастырылады.
Этникалық негіздер ыдыраған жағдайда, ешқандай құрал тиімді болмайды: «жасыл күн тәртібі» де, блоктық қарулану да, ішкі немесе сыртқы жауларды іздеу де, ғылыми-техникалық даму, оның ішінде жасанды интеллект те, тіпті тарихтың өзі де бұл үдерісті тоқтата алмайды. Керісінше, тарихи тәжірибе мынаны көрсетеді: Еуропа не XV ғасырдың ортасында Византия бастан өткерген күйреу шегіне жақындап қалды, не VI–IX ғасырларда орын алғандай жаңа «қараңғы ғасырлар» кезеңіне енуде. Еуропа үшін өзге балама жоқ — оның тарихи даму логикасы осындай.
Ал бұл тарихи заңдылық қазіргі Еуропада XV ғасырдан бері құрлықта жүйелі түрде қайталанып келе жатқан, мерзімі шамамен 130–150 жылды құрайтын өзіндік әскери-саяси айналымдар арқылы жүзеге асып отыр. Алғашқы осындай айналым 1648 жылы католиктер мен протестанттар арасында Вестфаль бітімінің жасалуымен аяқталды. Екінші айналым 1815 жылғы Вена бітімімен түйінделіп, XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Наполеон соғыстарының қорытындысын шығарды әрі қысқа мерзімге болса да Францияны жеңген мемлекеттерді біріктіріп, Еуропадағы өзара келісімді қалпына келтірді.
1945 жылғы Ялта–Потсдам бітімі өз салдары тұрғысынан Еуропа шеңберінен әлдеқайда асып түсіп, соғыстан кейінгі бүкіл әлемдік тәртіптің қалыптасуына шешуші ықпал етті. Қазіргі халықаралық жүйе әлі күнге дейін Ялта–Потсдам келісімдерінде қаланған қағидаттар негізінде өмір сүріп келеді деуге болады, олардың рухын ғана емес, нақты белгіленген тетіктерін де сақтап отыр. Сонымен қатар, осы әлемдік тәртіптің іргесін шайқалтатын алғашқы қадам дәл сол Ялта–Потсдам жүйесінің негізін қалаушылардың бірі — бүгінде ең әлсіз әрі ішкі қайшылықтары көп буынға айналған Еуропадан басталуы әбден мүмкін.
Еуропалық «әлемдердің» циклдік сипатына сәйкес, бұл үдеріс те алыс болашақта емес, XXI ғасырдың 80–90-жылдарында, яғни қазіргі ғасырда орын алуы ықтимал.
Мұндай сәйкестіктің кездейсоқ еместігіне күмән жоқ: еуропалық этногенездің ыдырауы мен Ялта–Потсдам әлемдік тәртібінің күйреуі бір-бірінен бөлек жүрмейді, бұл үдерістер өзара тығыз байланысты.
Қорытындылай келе, еуропалық тарихтың тағы бір ерекшелігін атап өткен жөн: біз сөз еткен үш «әлемдік тәртіптің» әрқайсысының алдында қанқұйлы отыз жылдық соғыстар болған, ал сол қақтығыстардың түпкі нәтижесі ретінде тиісті бейбіт келісімдер қалыптасты. Егер бұл заңдылық сақталатын болса, XXI ғасырда да осындай үдерістің қайталанбауына негіз жоқ. Осы тұрғыдан алғанда, еуропалық әрі жаһандық деңгейдегі ықтимал «апаттың» (яғни, бастауын Еуропадан алатын әлемдік ауқымдағы қақтығыстың) мерзімі бұдан да ертерек кезеңге — қазіргі ғасырдың 2050-жылдарына сәйкес келуі мүмкін.
Алдағы 25–30 жыл ішінде ауқымды еуропалық (жаһандық) соғыстың басталуы жөніндегі болжам шындыққа жақын болуы мүмкін. Қалай болғанда да, соңғы бірнеше жылда Украина–Еуропа бағытында болып жатқан үдерістер оқиғалардың дәл осылай өрбу ықтималдығын күшейтіп отыр. Осы тұрғыдан алғанда, мұндай дамудың жүзеге асу мүмкіндігі төмен емес деуге негіз бар.
- Мұсылман әлемі
Мұсылмандық кеңістік қазіргі әлемдегі өзіндік «белгісіз фактор» ретінде сипатталады: ол бүгінгі және болашақтағы адамзатқа тән белгісіздікті, тәуекелдерді және алаңдаушылықтарды өз бойына жинақтап отыр. Мұсылман этногенезі үш авраамдық діннің бірі — исламмен бір мезгілде, біздің заманымыздың VII ғасырында қалыптасты. Салыстырмалы түрде жас болғанына қарамастан (иудаизм мен христиандықпен салыстырғанда), ислам діні бүгінгі таңда өз дамуының шамамен 1500 жылдық межесіне таяп қалды.
Егер діннің өзі үшін мұндай жас айрықша меже болып саналмаса, оны қалыптастырған этникалық үдеріс үшін бұл — маңызды бетбұрыс кезеңі. Ол бір этногенетикалық сатының аяқталып, келесісінің басталуын білдіреді. Этникалық дамудың осындай айналымдары ауысқан кезде жүйе түбегейлі қайта құрылады. Ал құрамы күрделі, сан қырлы әрі ішкі айырмашылықтары көп мұсылман әлемі жағдайында мұндай өзгерістердің ауыртпалықсыз өтуі мүмкін емес. Мұндай терең өзгерістер, әдетте, ішкі және сыртқы күйзелістермен, қақтығыстармен, күтпеген асқынулармен қатар жүреді және олар қысқа мерзімде, тәртіппен жүзеге аса қоймайды. Сондықтан бұл үдерісті белгілі бір мағынада кең ауқымды тұрақсыздық, тіпті жаһандық бейберекеттік ретінде сипаттауға болады. Аталған тұрақсыздық қазірдің өзінде әлемдік кеңістікке тарай бастады. Әзірге бұл үрдіс Еуропада байқалып отыр. Еуропада бір мезгілде әлсіреп бара жатқан екі этногенетикалық жүйенің — еуропалық және мұсылмандық — тоғысуы XXI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы басты тарихи түйіндердің бірі болмақ.
Сонымен бірге этногенездердің жас айырмашылығы бұл үдерістерге айтарлықтай әсер етіп отырған жоқ. Егер еуропалық этногенез құлдырау мен ыдыраудың басталуымен сипатталатын обскурация кезеңінің шамамен ортасына жеткен болса, мұсылман этногенезі бұл межеден әлдеқашан, яғни жүз жылдан астам уақыт бұрын өтіп кеткен. Қазіргі кезде ол өз жүйесінің аса ала-құлалығына және бір бөлігінің мемориалдық кезеңге — тарихи белсенді өмір аяқталғаннан кейінгі тіршілік сатысына ішінара өтуіне байланысты өміршеңдігін уақыт есебінен ұзартуда.
Әлеуметтік тұрғыдан ыдыраған, ішкі құрылымы бұзылған мұсылман этностары Еуропа кеңістігіне түскен жағдайда, екінші-үшінші ұрпақ деңгейінде жергілікті қоғамға сіңісіп кетуі ықтимал. Сонымен қатар, белсенділігінің жоғары болуы есебінен қоғамдық өмірде жетекші орындарға ұмтылуы да мүмкін. Бұл өз кезегінде этникалық және діни алауыздықтың күшеюіне, әртүрлі қауымдар арасындағы қатынастардың ушығуына алып келеді. Қоғамдағы тұрақсыздықты үнемі қоздырып отыратын фактор ретінде білім алмаған, тұрақты жұмысы жоқ жастар, сондай-ақ әлеуметтік тәрбиенің қажетті негіздерін меңгермеген кәмелетке толмаған жасөспірімдер алдыңғы қатарға шығады. Қалалар көшелерінде қылмыстық әрекеттер белең алып, тәртіпсіздіктер, даулы әрі шулы шерулер, жаппай қақтығыстар орын алуы мүмкін. Мұндай жағдайда құқық қорғау органдары мен наразы топтар, сондай-ақ бұзақылар арасында жиі текетірестер туындауы ықтимал.
Қалалық орта жергілікті тұрғындар үшін барған сайын қолайсыз бола түсіп, оларды тұрғылықты мекендерін тастап көшуге итермелейді, нәтижесінде жеке және қоғамдық мүлік жаңа келген, әлеуметтік тұрғыдан орнықпаған топтардың бақылауында қалады.
Мұндай ахуал қанша уақытқа созылуы мүмкін? Жергілікті билік пен қоғам миграциялық қысымды қаншалықты дәрежеде өркениетті шектерде ұстап тұра алады? Әлде қорғаныс тетіктері санаулы жылдарда, тіпті айлар ішінде-ақ әлсірей ме? Бұл сұрақтардың риторикалық екені түсінікті: Еуропада босқындардың сыни шегі жиналған сәттен бастап үдерістер жедел әрі бір мезгілде өрбуі ықтимал. Көрсетілген болжам ең ықтимал нұсқа ретінде қарастырылады.
Алайда мұсылман халқының Еуропаға жаппай қоныс аударуы олардың қазіргі тұрып жатқан Африка мен Таяу Шығыс елдері үшін де оң нәтиже әкелмейді. Бір жағынан, бұл үдеріс онсыз да адамдарды көшуге мәжбүр еткен дағдарыстардан әлсіреген экономикаларды түбегейлі күйретуі мүмкін әрі елде қалғандарды да кеткендерге қосылуға итермелейді. Соның салдарынан тұтас мемлекеттерде халық саны күрт азайып, әртүрлі ұлт өкілдерінен құралған ауқымды топтар өз отанынан және этникалық болмысынан айырылуы ықтимал. Осындай жағдайда (оған «жаңа» және «ескі» еуропалықтар арасындағы діни жіктелуді де қосқанда) жаңыеуропалық этногенездің қалыптасу үдерісі айрықша күрделене түседі. Бұл үдеріс, ықтимал түрде, этногенетикалық жасы үлкен келген этностардан басталып, уақыт өте келе жасырақ жергілікті этностардың біртіндеп қосылуымен өрбиді.
Бұл үдеріс, сөзсіз, аса күрделі әрі ұзаққа созылатын, бірнеше ұрпақты қамтитын процесс болмақ. Әрбір этнос оны бірдей деңгейде әрі бірқалыпты еңсере алады деу қиын. Осы жағдайда II ғасырда Палестинадан «римдік» көші-қоннан кейін Рим империясының әртүрлі аумақтарына тарап, тұрақты мекен таба алмаған еврей халқының тағдырына ұқсас, жаңа «шет қалған» қауымдардың пайда болу қаупі жоқ па деген сұрақ туындайды. Тарихи тұрғыдан алғанда, еврейлер дәл осы себепті өздерінің дербес этногенезін жаңа жерде бастай алмады. Олар ғасырлар бойы «таралған» суперэтнос ретінде қалып, қоныстанған елдеріндегі жергілікті этностардың құрамына сіңісіп отырды. Осыдан әртүрлі ұлттық ортада қалыптасқан еврей қауымдары пайда болды: ресейлік еврейлер, испан еврейлері, америкалық еврейлер (яғни еврей тектес америкалықтар). Осыған ұқсас құбылыс болашақта да орын алуы мүмкін бе? Араб немесе иран текті жаңа «ресейліктер» не «америкалықтар» қалыптаса ма? Және олар уақыт өте келе, еврей халқы ғасырлар бойғы көш-қоннан кейін тарихи отанына оралғандай, өздерінің бұрынғы отанын немесе бастапқы этникалық негізін қайта жаңғыртуға ұмтыла ма?
135 жылы Рим императоры Адрианның шешімімен Палестинадан қуылғаннан кейін еврей халқы өз мемлекетін құруға және еврей этносын қайта жаңғыртуға екі мәрте талпыныс жасады. Оның алғашқысы сәтсіз аяқталды. Бұл әрекет Еділ өзенінің төменгі ағысында, Каспий теңізі маңында жүзеге асырылды. 966–969 жылдары орыс князі Святослав Игоревич иудаизмді мемлекеттік дін ретінде қабылдаған Хазар қағанатын күйретті. Осылайша, кейінгі ғасырларда Ресейдің тарихи өзегіне айналған өңірлерде иудаизмнің тірек мемлекетін қалыптастыру мүмкін болмады.
Алайда Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін жасалған екінші талпыныс нәтижелі болды. Халықаралық қауымдастықтың шешімімен еврей халқының тарихи отаны саналатын Палестина аумағында, араб өркениетінің дәл ортасында Израиль мемлекеті құрылды. Осылайша, Таяу Шығыста ұзаққа созылған әрі әлі де жазылмаған күрделі қақтығыс ошағы қалыптасты. Сонымен бірге еврей халқы тарихи әділеттілікке қол жеткізді: бір кездері жоғалтқан мемлекеттілігін де, этникалық тұтастығын да қалпына келтіріп, бүгінде оларды кең ауқымды мүмкіндіктерге сүйене отырып белсенді түрде дамытып келеді.
Ал жаңа тарихи кезеңде Еуропадағы мұсылман диаспорасын қандай тағдыр күтіп тұр?
- Қытай және Индия
Тарихтың тосын бір иіріміне сәйкес, үш бірдей аса ірі суперэтнос — «таралған» еврей этносы, қытай және үнді этностары — жаңа даму мүмкіндігін бір мезгілге жуық уақытта алды: тиісінше 1948, 1949 және 1947 жылдары. Этногенез қисығында олар бір деңгейде орналасқан, яғни өсу кезеңінің әлі жартысына да жеткен жоқ. Сондықтан, мысалы, Еуропадан өзгеше түрде, бұл этностардан даму қарқынының жоғары болуы, әлеуметтік тепе-теңдік пен өз күшіне деген орнықты сенім талап етіледі (айтпақшы, үшеуі де қазіргі заман талабына сай жақсы қаруланған). Қазіргі ахуал бұл жайтты нақты растап отыр. Әсіресе Қытай мен Үндістан мысалында бұл айқын байқалады. Ал Израиль мемлекеті бүгінгі таңда әлемдік еврей қауымдастығының өзегі саналса да, араб әлемімен ерекше әрі күрделі қатынастарына байланысты, жиі түрде ағымдағы саяси жағдайлардың қысымына ұшырап отырады. Мұндай факторлар кейде тарихи үдерістердің табиғи көрінісін бұрмалап көрсетеді.
Қытай мен Үндістан — көне өркениеттер, өз кеңістігінде ежелден орныққан, аймақтарында сөзсіз жетекші рөл атқарып отырған мемлекеттер. Сондықтан олардың қазіргі жағдайы, жалпы алғанда, тарихи тұрғыдан күтілетін үрдістерге сай келеді. Бұл екі ел де XXI ғасырдың соңына қарай келесі тарихи «дәуірдің» тек орта шегіне ғана жетеді. Аталған кезең ең көбі 1929 жылғы АҚШ-тағы Ұлы депрессияға ұқсас экономикалық дағдарыспен (тоқыраумен) шектелуі мүмкін. Ал елдің дамуына түбегейлі өзгерістер әкелуі ықтимал сол «дәуірдің» аяқталуын XXIII ғасырдың ортасынан ертерек күтуге негіз жоқ. Осыған байланысты Қытай мен Үндістанда тек жақын болашақта ғана емес, орта мерзімді кезеңде де тұрақты әрі дамуға қолайлы ахуал сақталады деп болжанады. Соған қарамастан, бірқатар сарапшылар, әсіресе Қытай мамандары, елдегі қазіргі жағдайды жеткілікті дәрежеде орныққан емес, кез келген сәтте күрт өзгеріске ұшырауы мүмкін деп бағалауға бейім.
Мұндай бетбұрыс Қытай тарихында бұрын да болғаны рас. Алайда қазіргі кезеңде елдің технологиялық әрі зияткерлік деңгейі жоғары, ал әлеуметтік қайшылықтар, соның ішінде ауыл мен қала халқының тұрмысындағы алшақтық, өткен кезеңдермен салыстырғанда едәуір жұмсарған. Осы себепті, біздің бағалауымызша, ішкі қақтығыстардың ушығуы немесе әлеуметтік жаңғырту үдерістерінің үзілу қаупі барынша төмен. Ұқсас жағдай Үндістанда да қалыптасып отыр деп пайымдауға болады. Демек, XXI ғасырдың ортасы мен екінші жартысында Қытай мен Үндістанның әлемдік тұрақсыздыққа ықпалы шектеулі болады және жаһандық оқиғалардың жалпы бағытын айқындайтын факторға айналмайды.
Осылайша, әлемдік оқиғалардың дамуындағы тарихи алғышарттарды және соңғы онжылдықтардағы жаһандық ахуалды ескере отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:
- Жинақталған жаһандық мәселелер мен қайшылықтардың шешілуі ықтимал кезең ретінде XXI ғасырдың 70–90-жылдары қарастырылады.
- Әлемдік қақтығыстың негізгі ошағы қалыптасып, оның басты кезеңдері өтуі мүмкін өңір ретінде Еуропа алдыңғы қатарға шығады.
- Әлемдік қақтығысқа дейінгі кезеңде ұзаққа созылатын (30 жылға дейін) әскери-саяси дайындық үдерісі қалыптасуы ықтимал. Бұл кезең арандату әрекеттерін, диверсияларды, лаңкестік сипаттағы оқиғаларды, тіпті жекелеген ірі әскери қақтығыстарды да қамтуы мүмкін.
- XXI ғасырдағы әлемдік қақтығыстың негізгі қатысушылары ретінде АҚШ, Ресей, Еуропа және Израиль аталады. Күтпеген жайт болып көрінгенімен, ғасыр соңына қарай Таяу Шығыстағы араб-израиль қақтығысының ықпалымен еврей суперэтносының белсенді рөлі алға шығуы ықтимал. Ол әлемдік қақтығыстың басты өзегі болмаса да, үдерістерді тұтандыратын фактор қызметін атқаруы мүмкін. Ал Қытайдың, Үндістанның және өзге мемлекеттердің рөлі, болжам бойынша, шектеулі деңгейде қалады.
Жоғарыда аталған қорытындылар бұған дейін жеткілікті деңгейде негізделді деп есептеледі және қосымша дәлелдеуді қажет етпейді. Олардың дұрыстығын ендігі жерде уақыт пен нақты шындықтың өзі көрсететін болады.
Сонымен қатар, біздің ойымызша, қақтығысқа кірігу сипаты мен оның ерекшеліктеріне қатысты, яғни біз әскери-саяси «кіріспе кезең» деп атаған уақыт аралығына байланысты бірқатар нақтылаулар енгізу қажет.
Біріншіден, қақтығысқа кірігу кезеңі өзінің ұзақтығы мен онда орын алатын оқиғалардың мазмұнына байланысты қақтығыстың нақты басталу уақытын едәуір жақындата түседі. Басқаша айтқанда, бұл үдерістер іс жүзінде XXI ғасырдың 2040-жылдарына қарай-ақ айқын сезіле бастайды деуге негіз бар, ал ол кезеңнің алыс еместігі белгілі.
Екіншіден, әлемдік қақтығысқа қарсы тарапта ең жақын көрші әрі туыс халықтың қатысуы қарсыласына деген агрессия деңгейін төмендететін аса күшті психологиялық фактор болып саналады. «Ағалы-ініліні бір-біріне қарсы қою» қарсы тараптың рухын түсірудің тиімді тәсілі ретінде әрдайым қолданылып келген. Қазіргі жағдайда АҚШ пен Еуропа дәл осы әдісті Ресейге қатысты пайдаланып, Украинаны әлемдік қақтығыс үдерістеріне тартуда. Бұл ретте украин ұлттық күштеріне арандатушы рөл жүктеліп, олар Ресейге және жалпы «орыс әлеміне» қарсы қатаң әрі радикалды әрекеттерге баруға дайын күш ретінде алға шығарылып отыр.
Қазіргі кезеңде, яғни әлемдік қақтығыстың әскери-саяси кіріспе кезеңі ресми түрде басталмай тұрып-ақ, Украина Батыс күштерінің алдыңғы шебіндегі алаң ретінде Ресейдің болашақта Батыстың біріккен күштеріне қарсы тұруға қаншалықты дайын екенін бағалау мақсатында оның әскери, әскери-өнеркәсіптік және экономикалық әлеуетін сынақтан өткізіп отыр. Сонымен қатар Украина аумағындағы соғыс қимылдары барысында батыстық қару-жарақ іс жүзінде қолданылып, жауынгерлік тәжірибе жинақталуда, штабтар мен әскер тектерінің өзара іс-қимылы пысықталуда. Яғни болашақтағы ықтимал әскери әрекеттерге жүйелі әрі мақсатты дайындық жүргізіліп жатыр. Бір сөзбен айтқанда, Украина біртіндеп Ресейге бағытталған әскери қысымның алдыңғы буынына айналып келеді, бұл үрдісті бүгінгі жағдайда елемеу мүмкін емес.
Осы жағдайда Ресей үшін басты міндет — Украина тарапынан төнетін қауіп-қатерді жою, яғни оны Ресейге қарсы бағытталған, агрессивті саяси ұстанымы бар мемлекет ретінде бейтараптандыру деп бағаланады. Бұл ұстанымның өзегінде орыс халқына қарсы бағытталған радикалды идеологиялық ағымдар бар екені атап көрсетіледі.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Украинадағы әскери-өнеркәсіптік әлеуетті әлсірету қажет деп саналады. Аталған әлеуеттің негізгі бөлігі Кеңес Одағы кезеңінде қалыптасқан және негізінен Украинаның шығыс пен оңтүстігіндегі орыс тілді қалаларда шоғырланғаны көрсетіледі.
Екіншіден, Украинаны Қара теңізге шығатын мүмкіндіктерінен айыру мәселесі. Бұл ретте өткен кезеңде Азов теңізінің Ресейдің ішкі теңізіне айналдырылғаны мысал ретінде келтіріледі.
Үшіншіден, Украина мемлекетін түбегейлі қайта құрылымдау қажеттігі. Бұл көзқарасқа сәйкес, оның аумағы Батыс Украинаның бірнеше облысымен ғана шектеліп, астанасы Львов қаласында орналасуы тиіс деп ұсынылады. Сонымен қатар Киев қаласы мен Киев облысы болашақ украин мемлекетінің құрамына енгізілмеуі керек деген ұстаным білдіріледі.
Аталған ауқымдағы шешімдерге қысқа мерзімде келіссөздер арқылы қол жеткізу мүмкін емес деген тұжырымдар айтылуда. Осы себепті оларды әскери жолмен, яғни Арнайы әскери операцияны Украина Қарулы күштерінің тізе бүгуіне дейін жеткізу және Украинаға ультиматум қою арқылы жүзеге асыру қажет деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, егер бұл мақсаттарға АҚШ-тың бұрынғы президенті Дональд Трамппен қалыптасқан достық сипаттағы қатынастар аясында қол жеткізуге мүмкіндік болса, онда америкалық тараппен келіссөздер жүргізудің Ресей үшін мәні бар деп бағаланады. Ал егер Трамп негізгі мәселеден назарды басқаға бұратын тактикалық әрекеттерге барса, мұндай келіссөздерді тек тактикалық мақсатта пайдалану немесе мүлде жүргізбеу қажет деген көзқарас білдіріледі.
Қалай болғанда да, америкалық-ресейлік келіссөздер Ресей үшін тек бір жағдайда ғана орынды әрі пайдалы. Егер олар Ресейдің өз мақсаттарына қол жеткізуіне ықпал етіп, Ресейдің қазіргі қолайлы позицияларын сақтай отырып, алдағы ықтимал жаһандық қақтығыс қарсаңында күштер арақатынасында неғұрлым тиімді жағдай қалыптастыруға мүмкіндік берсе ғана солай есептеледі.
