Жоғары аудиторлық палата (ЖАП) 2024 жылғы республикалық бюджеттің орындалуы туралы Үкімет есебіне жасаған қорытындысында елдің жалпы экономикалық көрсеткіштерімен қатар, халық үшін жүзеге асырылып жатқан үш ұлттық жобаның орындалу барысына арнайы тоқталды. Олар – «Жайлы мектеп», «Ауылдық денсаулық сақтаудыжаңғырту» және «Қолжетімді интернет» жобалары. Соңғысы 2027 жылға дейін жоспарланғандықтан, әзірге алғашқы екі жобаға жеке назар аударамыз.
ЖАЙЛЫ МЕКТЕП
2025 жылы 14 мамырда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Самұрық-Қазына» АҚ басқарма төрағасы Нұрлан Жақыповты қабылдаған болатын. Сол кездесуде Президентке «Жайлы мектеп» ұлттық жобасының орындалуы жөнінде қысқаша ақпарат берілді: «Қазіргі уақытта 106 мектептің құрылысы аяқталды, жыл соңына дейін тағы 102 мектеп салынбақ». Бәрі жоспарға сай жүріп жатқандай көрінеді.
2024 жылғы ақпанда өткен Үкімет отырысында Премьер-министр Олжас Бектенов «Жайлы мектеп» ұлттық жобасының жүзеге асырылуына байланысты қатаң сын айтқанын ескерсек, жобаны іске асыруға жауапты тұлғалар тиісті қорытынды шығарғандай әсер қалдырады. Айта кету керек, жобаның орындалу барысына алғашқылардың бірі болып Мемлекет басшысысын айтқан болатын, кейін оған Үкімет басшысы қосылды. Бірақ реттілігі маңызды емес.
«Жұмыс мерзімінен кешіктірілмей өткізілуі тиіс. Сондай-ақ сапасы да бұзылмауы қажет», – деп атап өтті Олжас Бектенов. Ол «Самұрық-Қазына» қорына2024 жылғы 1 қыркүйекке дейін 98 мектепті пайдалануға беруді, қалған 119 мектепті жыл соңына дейін аяқтауды тапсырды. Сонымен қатар, ол маусым айында бұл мәселеге қайта оралып, жауапсыз лауазымды тұлғаларға қатысты қатаң шаралар қабылданатынын ескертті. Бұл көрсеткіштерді есте сақтаңыз.
Алихан Смайылов басшылық ететін кезеңдегі Жоғары аудиторлық палата – стратегиялық бағдарламалардың орындалуын бағалауда мемлекеттің тәртіптілігін көрсететін ең сенімді индикатор. Оның есептеріне Үкіметке қарағанда көбірек сенім артады. Айта кету керек, 2022 жылдан 2024 жылға дейін «Жайлы мектеп» ұлттық жобасына үш рет өзгеріс енгізілген. Бұл өзгерістер жобаның жалпы құнын 2,6 трлн теңгеден 1,5 трлн теңгеге дейін қысқартып, жоспарланған мектептер санын 401-ден 217-ге дейін азайтқан.
«Жоғары аудиторлық палата Үкіметтің 2023 жылға арналған республикалық бюджеттің орындалуы жөніндегі есебіне берген қорытындысында ұлттық жобаны жоспарлау мен іске асыруда бірқатар кемшілік пен олқылықтар болғанын атап өткен. Бұл жайттар жобаның өз мерзімінде орындалуына күмән келтіреді және қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ», – делінген аудиттік қорытындыда.
«Жоғары аудиторлық палатаның талдауы көрсеткендей, 205 жобаның жобалық-сметалық құжаттамасы бойынша сметалық құны ұлттық жобада көзделген мөлшерден 250 млрд теңгеге немесе орта есеппен 23%-ға артық болған. Жекелеген жобалар бойынша бұл көрсеткіш 77%-ға дейін жеткен. Мұндай айырмашылық бюджеттен қосымша қаражат бөлуді талап етуі мүмкін. Бұл жайт жауапты уәкілетті органдар тарапынан ұлттық жобаны сапасыз жоспарлағанын айғақтайды», – делінген есепте.
2024 жылы іс жүзінде 127 мың оқушыға арналған 111 мектептің 105-і салынды, бірақ олардың тек 13-і ғана пайдалануға берілді. Соған қарамастан, оқу процесі 72 мектепте басталған.
«Қазақстан Республикасының “Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы” Заңының 73-бабы 7-тармағының талаптарына қарамастан, қабылдау актісі бекітілместен жайлы мектептерді пайдалануға беру фактілері анықталды», – делінген Жоғары аудиторлық палатаның қорытындысында. Айта кету керек, осындай ескерту «Ауылдық денсаулық сақтауды» дамыту аясында салынып жатқан медициналық нысандарға да қатысты тіркелген. Бұл жөнінде кейінірек баяндалады.
«Жайлы мектеп» пилоттық ұлттық жобасының қолға алынуына басты себеп – оқушы орындарының жетіспеушілігі, әсіресе үш ауысымда оқытылатын өңірлік мектептерде орын алған өткір тапшылық болатын. Бұл мәселені шешу үшін қажеттілікке сәйкес мектептер салу көзделген еді.
Алайда, Жоғары аудиторлық палата ұсынған деректер бұл бағытта да елеулі кемшіліктер бар екенін көрсетті. Мәселен, кейбір ауылдық елді мекендерде оқушы орындарына нақты сұраныс ондаған орынмен шектеліп тұрса да, 600-900 орындық мектептер бой көтерген. Мұндай мектептер бір ауысыммен жұмыс істесе де, олардың толымдылығы небары 67–88% деңгейінде қалып отыр. Бұл – бюджет қаражатының тиімсіз жұмсалғанының айқын көрсеткіші. Себебі мектеп көлемі артқан сайын, құрылыстың құны да еселене түседі.
«Ұлттық жобаны бірнеше рет түзету, жобалық-сметалық құжаттамалардағы жобалардың болжамды құнынан асып түсуі, қосылған құн салығының жобалар құнына енгізілмеуі, Іс-шаралар жоспарының уақытылы орындалмауы және көрсеткіштерге қол жеткізілмеуі – уәкілетті органдар мен ұйымдардың «Жайлы мектеп» ұлттық жобасын сапасыз жоспарлағанын және жүзеге асырғанын көрсетеді», – делінген Жоғары аудиторлық палатаның қорытындысында.
АУЫЛДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ
Медицина саласы – Астанада жиі сынға ұшырайтын өзекті мәселе. Ауылдық денсаулық сақтауды жаңғырту бойынша пилоттық ұлттық жоба 2023 жылыіске асырыла бастады. Жоспар бойынша 2025 жылдың соңына дейін 655 алғашқы медициналық-санитарлық көмек нысанын салу, 32 аудандық орталық аурухананы жаңғырту және медициналық кадрлармен қамтамасыз ету көзделген.
Жобаға төрт рет өзгерістер енгізілген: алғашқы өзгеріс 2023 жылы, ал кейінгі үшеуі 2024 жылы қабылданған. Аудиторлардың пікірінше, «бұл Денсаулық сақтау министрлігінің аталған бағыт бойынша нақты әрі жүйелі ұстанымының жоқтығын көрсетеді».
Сонымен қатар, 2024 жылдың желтоқсанында Үкімет қаулысымен бұл жобаның іске асырылу мерзімі 2025 жылдан 2026 жылға ауыстырылды. Себебі, Денсаулық сақтау министрлігі белгіленген мерзімде үлгере алмай отыр. 2024 жылға бөлінген бюджет, Жоғары аудиторлық палатаның бағалауынша, жылдық қажеттіліктің тек 9%-ын ғана қамтыған.
Жоспарлаудың тиімсіздігі нәтижесінде 505 денсаулық сақтау нысанына 73,1 млрд теңге көлеміндегі қаржы Үкіметтің шұғыл қажеттіліктерге арналған резервінен бөлінген. Алайда бұл шығындар 2023 жылдан бастап жоспарлы болып табылатындықтан, мұндай тәсіл тиісті қаржылық тәртіпке қайшы келеді. Сондай-ақ, осы Қорытынды дайындалған сәтте 2023 жылы басталған 17 нысанның төртеуі Ұлытау облысында (Байқоңыр, Қоскөл, Мибұлақ, Терсаққан ауылдары) әлі аяқталмаған. Нәтижесінде, ауылдық жерлердегі шамамен 2 мың тұрғын екінші жыл қатарынан сапалы алғашқы медициналық-санитарлық көмек ала алмай отыр, делінген ВАП қорытындысында. 2025 жылғы сәуір айының соңына қарай бұл құрылыс жұмыстары әлі де аяқталмаған.
Осыған байланысты Әлихан Смайылов бастаған үкімет тобы Мемлекет басшысының 2025 жылдың соңына дейін ауыл халқына сапалы медицина қызметін көрсету туралы тапсырмасы орындалмай қалуы мүмкін екенін атап өтуге мәжбүр.
Тіпті жаңадан салынбай, тек жаңғырту көзделген қолданыстағы ауруханалардың құрылысы да белгіленген мерзімінен кешігіп жатыр.
«2024 жылғы желтоқсанда Ұлттық жобаға өзгерістер енгізіліп, барлық жаңғыртылып жатқан денсаулық сақтау нысандарын пайдалануға беру мерзімі 2025 жылға ауыстырылған. Бұл ретте, типтік жобалық-сметалық құжаттамаға сәйкес құрылыс-монтаждау жұмыстары 5-тен 10 айға дейінгі мерзімді қамтиды. Осыған байланысты, ВАП жаңғыртылатын нысандардың 50%-дан астамы белгіленген уақытта аяқталмайды деген қауіп білдіреді. Мұның бәрі министрлік тарапынан Ұлттық жобаны іске асыруға бақылаудың жеткіліксіздігін және алдын ала талдау, жоспарлау мен мүдделі тараптармен келісу кезеңіндегі жұмыстардың сапасыздығын көрсетеді. Нәтижесінде, ауылдық елді мекендер медициналық көмектің нормативтеріне сәйкес 100% қамтылмайды, бұл өз кезегінде қан айналымы жүйесі ауруларынан өлім-жітімді 20%-ға төмендету жөніндегі мақсатты индикаторға қол жеткізбеуге алып келеді», – делінген ВАП қорытындысында. Бұл – ауылдық медицинаны жаңғырту сияқты маңызды әлеуметтік жобаны іске асырудағы Денсаулық сақтау министрлігі жұмысының тиімділігіне берілген баға емес пе?
Ақырында, «Жайлы мектеп» жобасындағыдай, пилоттық жобаға енген кейбір ауруханалар да ресми іске қосылмай тұрып-ақ науқастарға қызмет көрсетуді бастап кеткен. Мәселен, Батыс Қазақстан облысында бірнеше дәрігерлік амбулатория мен фельдшерлік-акушерлік пункт 2023 жылы-ақ медициналық органдардың балансына өткізуге дайын болғанымен, бұл рәсім жүзеге аспаған. Соған қарамастан, осы мекемелерде тіркелген 5229 тұрғынға мемлекеттік кепілдендірілген тегін медициналық көмек (ГОБМП) пен міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (ОСМС) аясында жалпысомасы 174 млн теңгенің қызметтері көрсетілген.
Мүмкін, бұл тек бюрократиялық талаптардың мәселесі шығар, өйткені халық ресми құжат рәсімделуін күтпей-ақ қызмет алуға мәжбүр. Алайда заңталабының орындалуын ең алдымен мемлекет қатаң қадағалауы тиіс емес пе?
Сондай-ақ Жоғары аудиторлық палатаның тексеруі өңірлерде медициналық қызметкерлердің тапшылығынан туындаған мәселелерді де анықтады. Мысалы, БҚО-дағы Мырзабай ауылында дәрігерлік амбулатория соңғы үлгідегі 34 түрлі медициналық құралмен жабдықталғанымен, онда бар-жоғы 1 дәрігер мен 7 орта медицина қызметкері ғана жұмыс істейді. Сондықтан, құрал-жабдықтарда жасалатын жұмыстарды орындау сыртқы ұйымдарға берілген.
Жалпы алғанда, мұқият оқырман байқаса, Қазақстанда маңызды бағдарламалық құжаттардың орындалуын бақылау әдетте тек алғашқы 12 айда ғана қарқынды жүргізіледі. Кейіннен олардың орнын басқа жаңа құжаттар басып, алдыңғылары ұмыт қалады. Мерзім орындалмай жатса, жобаларға өзгерістер енгізіледі. Тіпті Жаңа Қазақстан жағдайында да мемлекеттік аппаратта ұлттық жобалар мен бағдарламалардың сапасы мен тиімділігін олар қабылданған сәттен бастап толық орындалғанға дейінбағалайтын нақты тәртіп қалыптаспай отыр.
Бұл неге маңызды? Себебі бағдарламалық құжаттарға өзгерістер енгізу – бұлда жұмыс, ол да қосымша күш-жігерді қажет етеді және бюджеттің есебінен төленеді. Демек, орындаушылар бір жұмысты екі рет істеп, өздерін өздері түзетеді. Екі рет атқарылған жұмыс үшін еңбекақы төленіп қана қоймай, оларнегізгі міндеттерінен де алаңдайды. Мүмкін, дәл осылай орындалмаған тапсырмалар мен берілген уәделердің орындалмау мәселесі бірте-бірте күрделене түсетін шығар?
