Президенттің тапсырмасына сәйкес, Қазақстанда жаппай цифрландыру үдерісіне ұлттық деңгейде бастау берілді. Барлық министрліктер мен ведомстволар өздерінің технологиялық даму деңгейі мен оны арттыру болашағы жөнінде есеп беріп жатыр. Алайда жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігінің құрылуымен қатар, елге бұл үдеріске қажетті қаржы мен мамандар қажет. Жуырда Мәжіліс отырысында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі Олжас Анафин Қазақстанда жасанды интеллектіні кең ауқымда енгізу үшін кадр тапшылығы бар екенін мәлімдеді. Сонымен қатар, ол бірқатар алаңдаушылық тудыратын қызықты мәлімдемелер жасады.
Алдымен технологиялық ілгерілеу еңбек нарығының құрылымына елеулі өзгерістер әкелуінен бастайық. Дегенмен, өндірістегі негізгі басқару тетіктері әлі де адам қолында, ал бизнестің жаңғыруы қаржы көлеміне қарай біртіндеп жүзеге асады.
Енді не болмақ? Салалық министрліктер кәсіпкерлермен келісімге келудің жолдарын шұғыл іздей бастайды. Мақсат – бизнес-процестерді виртуалды интеллект көмегімен басқаруды жедел енгізу. Бұл науқанның сәтті аяқталуы әбден мүмкін, себебі мемлекет мұндай келіссөздерде тиімді құралға ие – арзан несиелер мен субсидиялар түріндегі әкімшілік ресурсы бар.
Бұл механизмнің өмірде қалай жүзеге асатынын болжап айтуға әлі ерте. Өйткені ондаған жылдар бойы субсидия алып келе жатқан ауыл шаруашылығының мысалы көрсеткендей, арзан қаржы мен ынталандыру жеткіліксіз – ең бастысы, білікті кадр қажет. Экономикалық өсім құрылымында аграрлық сектор соңғы орындардың бірін иеленгенімен, мемлекеттік қолдауды ең көп алатын салалардың қатарында.
Дегенмен, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің өндірістік процестерді автоматтандыру мен цифрландыру еңбек нарығында елеулі өзгерістерге әкелетіні жөнінде айтуға толық құқығы бар.
«Генеративті жасанды интеллектінің пайда болуы адам еңбегінің ығыстырылу қаупі туралы мәселені қайта көтерді. Министрлік Қазақстандағы жұмыспен қамтуға автоматтандыру мен жасанды интеллектінің ықпалын бағалау бойынша зерттеу жүргізді. 423 кәсіптік топқа жасалған талдау шамамен 25 пайыз жұмыс орнының, яғни 2,2 миллионға жуық қызметтің, автоматтандыруға орташа және жоғары деңгейде тәуекелге ұшырағанын көрсетті. Оның ішінде 1 миллионнан астамы генеративті жасанды интеллектінің есебінен алмастырылуы мүмкін. Салалық тұрғыда ең осал салалар – қаржы, ақпараттық технологиялар, ғылым және денсаулық сақтау. Ең жоғары қауіп Алматы, Астана және Шымкент сияқты ірі қалаларға тән, мұнда автоматтандыру жұмыс орындарының үштен біріне дейін әсер етуі ықтимал», – деді Мәжілісте Олжас Анафин.
Сонымен қатар ол жаппай жұмыссыздық қаупі жоқ екенін де атап өтті. Оның айтуынша, Қазақстанда еңбекақы деңгейі салыстырмалы түрде төмен, ал автоматтандыру қымбатқа түседі. Осыған байланысты арзан жұмыс күші бар экономиканың үлгісі әзірге өзектілігін сақтайды.
Бұл – қуануға да, алаңдауға да себеп болатын жағдай. Қазіргі таңда қазақстандықтар үшін қайсысы маңыздырақ: еңбектің лайықты бағаланбауы ма, әлде жұмыс орындарының әлі де сақталып отырғаны ма?
Еңбек министрлігінің дерегінше, цифрландырудың алғашқы қысымына ең алдымен бастапқы деңгейдегі бухгалтерлер, станок операторлары, конвейер желісінің қызметкерлері, ораушылар мен кассирлер ұшырайды.
«Кейбір қызметкерлерді жасанды интеллект алмастыруы мүмкін. Бұл мемлекеттік органдарға да қатысты», – деді вице-министр.
Айта кетерлік жайт – мемлекеттік басқару құрылымын қысқарту жасанды интеллектіні енгізудегі басты мақсаттардың бірі саналады. Алайда қазіргі күнге дейін ешбір мемлекеттік орган нақты қанша қызметкерді автоматтандыру арқылы ауыстыруға болатынын немесе бұл үдеріс ең алдымен қай министрліктен басталатынын ашық мәлімдеген жоқ.
Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің 2025 жылға арналған ұлттық есебінде: «2025 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мемлекеттік қызметшілердің штат саны 91 555 бірлікті, ал нақты саны 84 482 адамды құрады. Кадр ресурстарын тиімді пайдалану – басым бағыттардың бірі ретінде қала бермек. 2021 жылы штаттық құрылымды оңтайландырудан кейін, жыл сайын мемлекеттік аппарат саны 1–2 пайызға тұрақты өсіп келеді, – делінген.
Осы агенттіктің бір жыл бұрын жарияланған дәл осындай есебінде 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша нақты мемлекеттік қызметшілер саны 83 009 адам, ал штат бірлігі – 90 583 болғаны көрсетілген. Демек, мемлекеттік қызметтегі кадрлар санының өсіп келе жатқаны анық байқалады.
Саясаттанушы Данияр Әшімбаевтың пікірінше, өңірлер мен министрліктер санының артуына байланысты мемлекеттік қызметкерлер санының өсуі негізсіз емес.
«Егер бір мемлекеттік органға 5–6 маңызды стратегиялық бағыт жүктелсе, нәтижесінде ешбір салада тиімділік болмайды. Сондықтан Төтенше жағдайлар министрлігі, Су ресурстары министрлігі, Көлік министрлігі секілді жеке ведомстволардың құрылуы – қалыпты жағдай. Мұндай құрылымдар комитет мәртебесіндегі бөлімдерге қарағанда сәл ірі болғанымен, кәсіби деңгейі жоғары мемлекеттік органдар болғаны дұрыс. Ең бастысы – олардың тиімді жұмыс істеуі», – деді сарапшы Eurasia24 арнасына берген сұхбатында.
Осы тұрғыда «мемлекеттік қызметшілер арасында жүргізілген сауалнамалар салалық бөлімшелерге экономистер, басқарушылар, IT-мамандар, ауыл шаруашылығы, табиғи ресурстар, медицина, құқық, техникалық ғылымдар, ветеринария, құрылыс, энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы салаларында маман тапшы екенін көрсетіп отырса, жасанды интеллект кімді алмастырмақ» деген сауал туындайды. Айта кетерлігі, бұл салаларда кадр тапшылығы тек мемлекеттік секторда емес, бизнесте де байқалады. Ал бұл бағыттарда жұмыс істейтін мамандарды жасанды интеллектпен оңай ауыстыру мүмкін емес. Егер, айталық, жалпы жұмыс күші жетіспей жатқанда, ең алдымен бухгалтерлерден бас тарта бастасақ, мұндай «кадрлық оңтайландыру» сырт көзге ақылға қонымсыз әрекет сияқты көрінуі мүмкін. Шын мәнінде, егер цифрландыру кадр тапшылығы мәселесін шешуге көмектессе, онда әңгіме мүлде басқа арнада өрбитін еді. Алайда бұл жерде де ескеретін жайттар аз емес.
«Ең алдымен, жасанды интеллектіні жаппай енгізудің құны бар екенін ескеру қажет. Қазірдің өзінде Еңбек министрлігі 1–2 миллион жұмыс орнын қысқартуы мүмкін деп отыр, бірақ мен бұған күмәнмен қараймын. Платформалардың өзінен бөлек, лицензия сатып алу және бүкіл цифрлық жүйені техникалық сүйемелдеу шығындары бар. Бұл – ондаған миллиард теңге. Ауқымды цифрландыру бюджетке нақты қаншаға түсетінін есептеген біреу бар ма? Соңғы жылдары мемлекеттік басқару жүйесінде қарапайым экономикалық есептің өзі ескерілмей келеді. Мәселен, кей жобаларға 40 млрд теңге салынғанымен, қайтарымы небәрі 20 млрд теңге. Сонда 20 миллиард шығын кім-кімді де ойландырмауы керек пе? Жасанды интеллектке келсек те, мәселе – сол. Қызметкерлер санын қысқарту қанша талқыланса да, техникалық шығындар жойылмайды», – дейді саясаттанушы Данияр Әшімбаев.
Сонымен қатар ол ешбір бағдарламалық жасақтама да, жасанды интеллект те сантехниктерді, инженерлерді, электр мамандарын алмастыра алмайтынын атап өтті. Өйткені жасанды интеллект нақты физикалық еңбекті атқара алмайды. Жұмысшы мамандықтарындағы кадр жетіспеушілігіне қоғам назарын бұруды жасанды интеллект тақырыбы жеңілдетіп отыр.
«Басқару жүйесінде жасанды интеллект қашан шын мәнінде пайдасын тигізеді? Ол тек дерекпен жұмыс істей алмайтын қызметкерлердің орнына қолданылған жағдайда ғана тиімді болады. Қазақстандағы статистика көлемі шағын әрі күрделі емес, оны талдап, түсінуге адамдардың білімі жеткілікті. Жасанды интеллект – бұл деректерді өңдеуге арналған техникалық бағдарлама, онда сыни ойлау да, талдау қабілеті де жоқ екенін есте сақтаған жөн. Қандай ақпарат енгізілсе, ол сонымен жұмыс істейді. Сондықтан салалық мамандардан бас тартып, олардың кәсіби дамуын тоқтату – үлкен қателік, – дейді саясаттанушы.
Ол жасанды интеллектіні қолдану кей жағдайда тиімді ғана емес, қауіпті де болуы мүмкін екенін мысалмен түсіндірді.
«Қазақстандағы жоғары сынып оқушылары ойларын ауызша да, жазбаша да тұжырымдай алмайтын болды. Басқаша айтқанда, ойлау дағдылары әлсіреп барады. Бұған мәтін жазуға арналған виртуалды көмекшілерді жаппай пайдалану әсер етті. Енді жасанды интеллект кішкентай балаларға да жетті. Смартфонға тәуелді болып өскен оларда жүре пайда болған аутизм белгілері байқалып, есейгенде әлеуметтік дағдыларын жоғалту қаупі бар. Дауыс хабарламалары мен бейнемазмұнның кең таралуы балалардың оқу және логикалық ойлау қабілеттерін төмендетті. PISA зерттеулерінің нәтижелері бұл құбылысты анық көрсетіп отыр», – деді Данияр Әшімбаев.
Деректердің заңсыз таралуы мәселесі әлі де өзекті. Цифрландыру кезеңінде киберқылмыс кеңінен тарап, экономикалық шығын келтіруде. 2025 жылы мемлекет бірнеше ірі көлемдегі дербес деректердің сыртқа шыққанын растады. Бұл ақпаратты дерек иелерінің өзі әдейі таратпағаны анық. Қазақстан жасанды интеллект технологиясын әзірлейтін ел емес, оны тұтынушы ғана. Демек түрлі құпия деңгейіндегі ақпараттың бөгде қолына кету қаупі жоғары. Ертең бұл үшін кім жауап береді, жауаптыны қайдан іздейміз?
2025 жылы қаңтарда АҚШ Өкілдер палатасына жасанды интеллектке рецептуралық дәрі-дәрмек жазуға және диагноз қоюға мүмкіндік беретін жаңа заң жобасы енгізілді. Алайда бұл бастама қызу пікірталас тудырды. Себебі адамның өмірі тікелей байланысты денсаулық сақтау саласында теріс пайдалану қаупі бар. Жасанды интеллект манипуляцияға бейім, ал әзірлеуші тарапынан қойылған міндет дұрыс болмаса, ол науқастардың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Интернетте ChatGPT-тің дұрыс диагноз қойған оң тәжірибелері де, керісінше адамдарды психиатриялық емханаларға жеткізген жағдайлары да жеткілікті.
Кейбір нәрселерді компьютердің құзырына беруге болмайды. Алайда барлық қауіп-қатерді түсінгеннің өзінде цифрландыруға шектен тыс әуестеніп, елді тура мағынасында жасанды интеллект басқара бастайтын сәтті байқамай қалу қаупі бар.
