Жуырда бір топ Мәжіліс депутаты Премьер-Министр Олжас Бектеновке балалар арасындағы құқықбұзушылық пен олардың қорғансыздығы мәселелерінің алдын алу бойынша шұғыл шаралар қабылдауды сұрап, ресми өтініш жолдады. Бір қарағанда бұл екі түрлі әлеуметтік мәселе болып көрінгенімен, бір-бірімен тығыз байланысты. Депутаттар талап етіп отырған бірқатар шешімдер бұған дейін қабылданғанымен, іс жүзінде іске аспай отыр. Осы жағдайдың себептерін біз зерделеп көрдік.
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыс пен ауыр құқықбұзушылық толастамай отыр. Жаңа оқу жылы басталғалы бері Жамбыл облысының өзінде үш бірдей қайғылы оқиға тіркеліп, нәтижесінде үш жасөспірім қаза тапты. БАҚ таратқан ақпаратқа сәйкес, Тараз қаласындағы мектептердің бірінде 9-сынып оқушысы құрдасымен жанжалдасып, жуынатын бөлмеде көз жұмған. Араға көп уақыт салмай, Жамбыл облысының Шу ауданында футбол ойыны кезінде болған кикілжің салдарынан 10-сынып оқушысы қатарластарының соққысына жығылып, ажал құшты. Ал 1 қыркүйек күні колледжге жаңадан түскен студент өзімен жасты оқушыны пышақтап өлтірген. Бар-жоғы 15 күн ішінде бір өңірде үш оқушы өзге оқушылардың қолынан мерт болды – бұл өте алаңдатарлық жағдай!», – делінген депутаттардың Премьер-Министрге жолдаған үндеуінде.
Олар Премьер-Министрдің назарын жасөспірімдер арасындағы қылмыстық жағдайға қатысты ресми статистикаға да аударады. 2024 жылы кәмелетке толмағандардың қатысуымен 1973 қылмыс тіркелген, оның 130-ы — аса ауыр санаттағы қылмыстар. Ал биылғы жылдың сегіз айында 938 қылмыстық оқиға тіркеліп үлгерген. Осы қарқынмен жалғасса, жасөспірімдер арасындағы жылдық қылмыс деңгейі былтырғы көрсеткіштен асып кетуі мүмкін. Бұл мәселе әсіресе Шымкент (131 оқиға), Алматы (115) және Астана (92) қалаларында өзекті болып отыр.
Мәжіліс депутаттары төмендегі мәселелерге назар аударды:
- Тәрбие жұмыстары жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, көп жағдайда қағаз жүзінде ғана қалып отыр;
- Мектептерде психолог мамандар жеткіліксіз, ал бар болған күннің өзінде де кәсіби біліктілігіне қатысты күмән көп;
- Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі полиция мен комиссиялардың жұмысы формалды сипатта;
- Ата-аналардың балаларының тәрбиесі, тәртібі және достарымен қарым-қатынасы үшін жауапкершілігі төмен деңгейде;
- Смартфондарға тәуелділік салдарынан балалардың психологиялық тұрақтылығы мен әлеуметтік бейімделуі бұзылған.
Осыған байланысты депутаттар қандай ұсыныс білдіргенін талдайық.
Біріншіден, «білім беру ұйымдарында оқушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алу мақсатында барлық мектептерде буллингке қарсы арнайы бағдарламаны енгізу қажет».
2025 жылдың наурыз айында ҚР Оқу-ағарту вице-министрі Еділ Оспан Орталық коммуникациялар қызметінде өткен баспасөз мәслихатында мәлімдегендей, 2024 жылы бала құқықтарын қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру мақсатында алты негізгі заң қабылданды. Вице-министрдің айтуынша, 2024 жылы 1 қыркүйектен бастап оқушылардың түрлі өмірлік жағдайларда өз әрекеттеріне сенімділік танытуына бағытталған «Жеке қауіпсіздік» пәні мектеп бағдарламасына енгізілді. Сондай-ақ 2022 жылы буллинг ұғымы заңнамалық тұрғыда бекітілген.
«Буллингке қарсы іс-қимыл аясында еліміздің 110 мектебінде пилоттық режимде финдік KiVa бағдарламасы жүзеге асырылуда. Сондай-ақ отандық «ДОСБОЛLiKe» атты антибуллингтік бастама әзірленіп, 50 мектепте пилоттық жоба ретінде іске қосылды. 2025 жылғы 1 қыркүйектен бастап бұл жобаны еліміздегі барлық мектептер мен колледждерге кезең-кезеңімен енгізу жоспарлануда. Сонымен қатар мектептерде балалардың буллинг әрекеттері үшін ата-аналардың әкімшілік жауапкершілігі күшейтілді, психологиялық қызметтер мен мектепішілік есепке алу бойынша бірыңғай ережелер қабылданды. Бүгінгі таңда есепке алынған балалардың 82 пайызы қосымша біліммен қамтылып отыр. Жәбір көрген балаларға жедел көмек көрсетуге мүмкіндік беретін ведомствоаралық әрекет ету алгоритмдері енгізілді», – деп атап өткен еді Еділ Оспан.
Демек, не депутаттардың бұл жұмыстардан хабары жоқ, не аталған шаралар іс жүзінде емес, қағаз жүзінде ғана жүзеге асырылып отыр.
Екіншіден, мәжіліс депутаттары «психологиялық қызметті күшейтіп, балаларға агрессияны болдырмау, эмоцияларды басқару және қақтығыстарды шешу дағдыларын жүйелі түрде үйретуге бағытталған нақты бағдарламаларды қабылдау қажет» деп санайды.
Қаржылай қолдау болса, кез келген саланы дамытуға мүмкіндік бар. Бірақ бүгінде еліміздегі мектеп психологтарының орташа айлығы 150–180 мың теңгеден аспайды, кей жағдайда одан да төмен. Мұндай жалақыға өз ісіне берілген, нәтижеге жұмыс істейтін білікті мамандарды тарту қиын. Сондықтан мектептерге көбіне тәжірибесі жоқ жас мамандар немесе мансабын құра алмаған мамандар келеді. Ал бұл олардың кәсіби деңгейіне қатысты негізді күмән тудырады.
Мектеп психологтарына жүктелетін жауапкершіліктің артып отырғанына қарамастан, олардың еңбекақысының тым төмен екендігі анық. Мұны дәлелдеу үшін көп іздеудің қажеті жоқ – электронды еңбек биржасы enbek.kz сайтына кірсеңіз жеткілікті. Аталған платформада мектеп психологы мамандығы бойынша жарияланған көптеген бос жұмыс орындары бар.
Үшіншіден, депутаттар балалар арасындағы достық қарым-қатынасты нығайту және олардың жеке (онлайн емес) байланысын қалыптастыру мақсатында мектептерде смартфондарды жаппай пайдалануды шектеу шараларын енгізу қажет деп есептейді. Мұндай тәжірибе қазіргі таңда Түркістан қаласында және арнайы интеллектуалды мектептерде пилоттық түрде іске асырылып жатыр.
Тоқтай тұрыңыз, онда білім беру саласында да кеңінен енгізіліп жатқан жасанды интеллектпен (ЖИ) не болмақ? Ендеше нақты ұстаным қажет: смартфон – баланың оқуына көмектесетін құрал ма, әлде оны шынайы өмірден алшақтатып, әлеуметтену қабілетін тежейтін фактор ма? Бұл тақырыпқа қатысты біз бұған дейін өз мақалаларымызда жазған болатынбыз. Барлық мәселені еш қарсылық білдіре алмайтын гаджеттерге арта салу – оңай жол.
Біз байқаған тағы бір жайт – мәжіліс депутаттары өз депутаттық сауалында балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруға арналған нақты жұмыс істейтін тетіктердің жоқтығын мүлде сөз етпеген. Бұл бағыттағы жауапкершілік өңірлік әкімдіктерге жүктелгенімен, тегін үйірмелер мен секцияларға сұраныс әрдайым ұсыныстан асып түседі. Ал балаларды тиісті ақпараттық жүйеге тіркеу үдерісі ата-аналар үшін қиын әрі күрделі. Сондықтан көптеген ата-ана бұл қадамға баруға тәуекел етпейді.
Мәселен, мәжілісмендердің мәліметіне сәйкес, кәмелетке толмағандар арасындағы ауыр қылмыс саны бойынша екінші орында тұрған Алматы қаласында 2025 жылы «Даму Бала» бағдарламасына қалалық бюджеттен 15,1 млрд теңге бөлінген. Алайда үйірмелер мен секцияларға тіркелу іс жүзінде қолжетімсіз. Жүйе сирек іске қосылады, онда да орын саны шектеулі екенін алдын ала ескертіп, ата-аналар жұмысын тастап, компьютер алдында отырып, баласына тегін ваучер алуға тырысады. Бұл халықты мазақ еткендей көрінеді. Ал ақылы түрде болса, сол үйірмелер мен секциялар балаларды кез келген уақытта қабылдай береді.
Неліктен депутаттар барлық мәселені смартфондарға жүктемес бұрын, өңірлерде балалардың бос уақытын пайдалы және қолжетімді іспен қамту жағдайына талдау жасаған жоқ? Баланың табиғатынан қызығушылығы жоғары, оларға қармақ берсең – балық аулауға жүгіреді, доп пен жаттықтырушы берсең – баскетбол ойнауға асығады. Смартфон мен әлеуметтік желілерге жаппай әуестік – балалар үшін шынайы қызығушылық емес, тек іш пысқанды басудың құралы ғана.
Депутаттардың балалардың қауіпсіздігі мен тәртібі үшін ата-аналардың жауапкершілігі төмен екендігіне қатысты орынды ескертуіне тоқталмай кетуге болмайды.
Айта кету керек, мұндай жауапкершілік Қазақстан Республикасының заңнамасында бұрыннан қарастырылған. Бұл – әкімшілік те, қылмыстық та жауапкершілік. Мәселен, Қылмыстық кодексте кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамауға (140-бап) және баланың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамауға (141-бап) байланысты нақты жауапкершілік көзделген (https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575252&doc_id2=31575252#pos=160;-132&pos2=2580;-80 ). Аталған баптар бойынша құқықбұзушылық құрамы болған жағдайда ата-анаға 1000 айлық есептік көрсеткішке (2025 жылы бұл – 3 932 000 теңге) дейін айыппұл салынуы немесе 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалуы мүмкін.
Бас прокуратураның құқықтық статистика порталындағы деректерге сәйкес, 2025 жылдың алғашқы 8 айында Қылмыстық кодекстің 140-бабы («Кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау») бойынша 100 қылмыстық іс тіркелген, оның 27-сі сотқа жеткен. Ал 141-бап («Баланың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау») бойынша көрсеткіш одан да төмен – тек 41 факт тергеліп, оның ішінде бар болғаны 2 іс сотқа жолданған. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, 2024 жылдың 12 айында 140-бап бойынша 129 қылмыстық іс қозғалып, 27-сі ғана сотқа жеткізілген. Ал 141-бап бойынша тергелген 46 істің ішінде небәрі 5-еуі сотта қаралған.
Демек, бұл баптар өз деңгейінде тиімді жұмыс істеп тұрған жоқ. Себебі, балалардың қатысуымен жасалған қылмыс пен үлкендердің қарауынсыз қалғандықтан орын алатын қайғылы оқиғалар саны әлдеқайда көп.
Онда бұл жерде Премьер-Министр Бектеновтің қатысы қанша? Негізгі сұрақ – Ішкі істер министрлігіне бағытталуы тиіс. Себебі дәл осы ведомство кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылықтары үшін өздерінің де, сондай-ақ олардың ата-аналары мен қамқоршыларының жауапкершілікке тартылу тәжірибесін терең талдап, жүйелі шаралар қабылдауы керек еді.
Балалар жабық үйде өртеніп, терезеден құлап қаза тауып, көшеде рұқсат етілмеген жерлерде жүгіріп өтіп көлік астына түсіп жатады. Мұндай қайғылы оқиғалардың артында нақты адамдар тұр. Егер әр қайғылы жағдайды жан-жақты әрі әділ тергеп, бағаласа, олардың әрекеттерін Қылмыстық кодекстің 141-бабы бойынша саралауға болар еді. Алайда елімізде ондай отбасыларға көбінесе тиіспеуге тырысады – «бала қайғысы өз алдына жеткілікті» деген ұстаным басым. Бірақ егер ата-аналар жауапкершілікті сезініп, тиісті іс-әрекет жасаған болса, көп жағдайды алдын алуға болар еді.
Балалар қылмысы мәселесінде де жағдай осындай – оның өсуіне ата-аналардың тәрбиелік міндеттерге салғырт қарауы мен балалар үшін қолжетімді әрі пайдалы қызығушылықтардың жоқтығы себеп болуда. Балаларды қылмысқа итермелеп, терезеден құлауына шынайы себептерді анықтау үшін, орын алған оқиғаларды мұқият зерделейтін кез келмеді ме?
