Жуырда Жоғарғы аудиторлық палата (ЖАП) «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорына жүргізілген аудитті аяқтады. Аудит нәтижесі көңіл көншітпейді. Сонымен қатар, сенаторлар Қазақстанның Даму банкі (Бәйтерек холдингінің еншілес ұйымы) Олжас Бектеновтен жүзеге асыруды жоспарлап отырған ірі жобалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігіне талдау жүргізуді сұрады. Бір қарағанда, бұл екі жағдайдың арасында ортақ нәрсе жоқ сияқты көрінуі мүмкін. «Самұрық-Қазына» мен «Бәйтерек» — бір-бірінен тәуелсіз құрылымдар, жалғыз акционері — Үкімет. Алайда нақты жұмыс практикасы тұрғысынан қарасақ, яғни функционалдық міндеттерді орындауда, бұл екі квазимемлекеттік компанияның алдында тұрған проблемалар бір-біріне ұқсас. Соның салдарынан жоғары тиімділікке ие жобалардың жүзеге асырылу қарқыны өте баяу жүріп жатыр.
ЖОСПАР ҚҰРУҒА ДЕГЕН ҚҰШТАРЛЫҚ
Шілде айында Премьер-Министр лауазымына тағайындалғаннан кейін Олжас Бектенов алғашқы баспасөз конференциясын өткізіп, мемлекеттің ЖІӨ-ні екі есе ұлғайту жоспары қалай жүзеге асырылатынын баяндаған болатын. Осыдан кейін біз Үкімет тарапынан алдағы жылдары бірінші кезекте іске асырылуы тиіс деп бекітілген 17 ірі жобаның барлығына егжей-тегжейлі шолу жасадық.
Қысқаша айтқанда — жобалардың басым бөлігі әлі де жобалау кезеңінде тұр, ал олардың пайдалануға берілу кезеңі бірнеше жылдан кейін ғана жоспарланып отыр. Қазіргі таңда толық аяқталып, іске қосылған тек екі жоба бар — екеуі де автокөлік өндірісі саласына қатысты.
Соның бірі — Қостанай облысындағы құны 90 млрд теңгені құрайтын және жылына 70 мыңға дейін көлік шығаруға қауқарлы KIA автозауыт жобасы. Бұл кәсіпорын Kia Corporation вице-президенті Чон Чжунчхольдің қатысуымен тексеруден өтіп, алғашқы өнімін 2025 жылы 18 шілдеде шығаруға дайын болған.
Ал 15 қыркүйекте жылына 120 мың көлік өндіруге қауқарлы Changan, Chery және Haval маркаларын шығаратын «Astana Motors» мультибрендті зауыты ресми түрде іске қосылды. Жобаның жалпы инвестиция көлемі 202 млрд теңгеден асты. Оның 37%-ы — Astana Motors компаниясының меншікті қаражаты есебінен, ал қалған 63%-ы — мемлекеттік даму институттарынан тартылған қарыз қаражат есебінен қаржыландырылған. Айта кетерлік нақты іске асқан жобалар осы ғана.
Енді «Самұрық-Қазына» мен «Бәйтерекке» қайта оралсақ. Біріншісінің еншісінде — жалпы құны 53 трлн теңгеге бағаланатын инфрақұрылымдық, ауқымды әрі қымбат жобалар. Мұндай бастамаларға жеке инвестор табу қиын. Ал «Бәйтерек» холдингі, керісінше, жеке сектордағы бизнес өкілдерімен жұмыс істейді. Дегенмен, жалпы бизнес-ұсыныстар ағынынан мемлекет үшін стратегиялық мәнге ие 15 трлн теңге көлеміндегі 17 серпінді коммерциялық жобалар іріктеліп алынып, оларға қаржылай және институционалдық қолдау көрсету көзделген. Алайда екі құрылымның да қағаз жүзіндегі жоспарларды іс жүзінде жүзеге асыруда айтарлықтай қиындықтары бары байқалады. Мұны Жоғары аудиторлық палатаның тексеріс қорытындылары мен Сенат депутаттарының Премьер-Министрге жолдаған үндеуі айқын көрсетіп отыр.
АЛЫП «САМҰРЫҚ«
Мемлекеттік аудит Ұлттық әл-ауқат қоры – «Самұрық-Қазына» қоры мен оның құрамындағы 18 еншілес ұйымындағы мемлекеттік активтерді пайдалану тиімділігі мен стратегиялық басқару жүйесін бағалады.
2024 жылдың қорытындысы бойынша Қор компаниялар тобының кірісі 16,5 трлн теңгені құрады, ал холдинг компаниялар тобының шоғырландырылған таза пайдасы 2,4 трлн теңгеге жетті. Аудиттелген кезең ішінде холдинг мемлекетке жалпы 2,37 трлн теңге төлем жасады. Оның ішінде 779,9 млрд теңге – дивиденд түрінде, ал 1,6 трлн теңге – активтерді бәсекелі ортаға беру арқылы түсім ретінде аударылған. Бұдан бөлек, Қор Мемлекет басшысы мен ҚР Үкіметінің тапсырмалары аясында қосымша 673 млрд теңгенің жобаларын іске асырған. Бұл мәліметтер есептік құжатта көрсетілген.
Яғни, «Самұрық-Қазына» қорының қаржылық жағдайы тұрақты, 53 трлн теңгеге бағаланған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін қаржы жетіспеушілігіне алаңдауға негіз жоқ.
«Самұрық-Қазына» АҚ директорлар кеңесі жанындағы 5 комитеттің үшеуі (стратегия жөніндегі, Трансформация бағдарламасын іске асыруды бақылау жөніндегі және мамандандырылған комитет) жұмыс істемейді. Сондай-ақ Қор басқармасы жанындағы 7 комитеттің екеуі (жаңғырту және тұрақты даму жөніндегі) 2024 жылдан бері белсенді жұмыс атқармаған. Нәтижесінде холдингтің құрылымы тым күрделі сипатқа ие болған: Қор тобына 6 деңгейлі басқару жүйесіне біріктірілген 326 компания кіреді. 2020–2024 жылдар аралығында Қор тобында 23 белсенді емес компания болған, ал 2024 жылдың қорытындысы бойынша 41 компания шығынмен жұмыс істеген. Бұл активтер құрылымын оңтайландыру мен оларды тиімді басқару әлеуетінің жоғары екенін көрсетеді. Сонымен қатар, 2020 жылдан 2024 жылғы 30 қыркүйекке дейінгі аралықта Қор тобы қолға алған 175 инвестициялық жобаның тек 49-ы ғана аяқталғаны белгілі болды. Осыған байланысты инвестициялық жобалардың орындалуын бақылау тетігін түбегейлі күшейту қажет. Бұл – Қордың қаржылық тұрғыда тұрақты жағдайына қарамастан, Жоғарғы аудиторлық палата жүргізген аудит нәтижесінде анықталған тұжырым.
Нәтижесінде Жоғарғы аудиторлық палата 351,8 млн теңгеге қаржылық заңбұзушылықтарды, 122,2 млрд теңгеге тиімсіз жоспарлау мен қаражатты пайдалану фактілерін және 119 жүйелі кемшілікті анықтады. Бастапқыда бұл тексеру осымен аяқталғандай көрінген еді. Алайда, есепке сәйкес, «бірқатар материалдар бойынша әкімшілік іс қозғау үшін тиісті органдарға жолданды, ал жекелеген заңбұзушылықтар бойынша материалдар құқық қорғау органдарына жіберілді». Бұл – Премьер-Министр Әлихан Смайылов басқаратын ведомство тек заңбұзушылықтарды емес, қылмыстық сипаттағы фактілерді де байқағанын білдіреді.
Осылайша, бастамасы жоғары болған инвестициялық жобалардың нақты іске асу деңгейі бар-жоғы 28%-ды ғана құрап отыр.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ «СЕРПІНДІ» ДАМУ БАНКІ
Сенат депутаттарының Премьер-Министр Олжас Бектеновке жолдаған сауалын мұқият зерделей отырып, бізде «Бәйтерек» холдингінің еншілес құрылымында да 17 серпінді жобаға қатысты жағдай айтарлықтай жақсы емес деген болжам қалыптасты.
«Сенат Парламентінің Экономикалық саясат, инновациялық даму және кәсіпкерлік комитетінің депутаттары биылғы жылдың қазан айының басында «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ қызметімен танысты (…) ҚДБ-ға Мемлекет басшысы жариялаған экономиканың басым секторларында ірі серпінді жобаларды іске асыратын бизнес субъектілерін несиелеу функциясы жүктелген. 2024 жылы Банк 1,4 трлн теңге сомасына 58 жобаны қаржыландырды. Ағымдағы жылдың 8 айында Банк 1,2 трлн теңгеге 48 жобаны іске асыруға қаражат бөлді. ҚДБ портфелінің салалық құрылымында металлургия және тау-кен өнеркәсібі ең көп қолдау алған салалар болып табылады. Айта кету керек, 17 ірі серпінді жобаның ішінде бүгінгі күнге дейін Банк тек бір жобаны ғана 25,8 млрд теңге сомасында қаржыландырған. Бұл – «Astana Motors Manufacturing Kazakhstan» ЖШС-нің (Алматы қ.) қытай автокөліктерін өндіретін мультибрендтік зауыты. Тағы 2 жоба мақұлданды», — делінген сенат депутаттарының сауалында.
Сенаторлардың пікірінше, жобаларды іріктеу барысында негізгі басымдық нақты инвестициялық жобаларды қаржыландыру тетігін әзірлеу және іске асыруға берілуі тиіс. Әсіресе, ел экономикасы үшін аса маңызды болып саналатын 17 ірі жобаға назар аудару қажет.
«Сонымен қатар, ағымдағы жылы Банк қаржыландырған жобалар қатарында Алматы мен Түркістан қалаларында қонақүйлер салу, есептеу инфрақұрылымын сатып алу сияқты бастамалар бар. Жобаларды іріктеу кезінде Қазақстанның Даму Банкі несие қаражатының қайтарымдылығына мән беріп, стандартты банк процедуралары негізінде қарыз алушыларды қарастырады. Бұл ретте олардың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына, жалпыұлттық мүддеге, соның ішінде өңдеуші өнеркәсіпке ықпалы тиісті деңгейде ескерілмейді және бағаланбайды», – делінген депутаттық сауалда. Біз бұл тұстарды әдейі бөліп көрсетіп отырмыз, себебі аталған мәселелер бізде де орынды сұрақтар туындатады.
Жобаны ұсынушылардың сөздерінен олардың қонақүйлер мен жағажайлар салудың, ал бұл нысандар 17 мегажобаның қатарында, ел экономикасы үшін қандай серпінді және инновациялық-өндірістік тиімділік беретініне қатысты түсінбестік бары байқалады.
«Банк акционері – «Бәйтерек» Ұлттық басқарушы холдингі» АҚ назар аударуы тиіс бірқатар мәселелер бар. Олардың қатарына: түпкілікті нәтижеге жеткіліксіз бағдарлану, оның ішінде экспорт пен импортты алмастыруға әлсіз бағытталу; жобалардың сұранысқа ие өнім өндіруге жеткілікті түрде бағдарланбауы; қолдау тапқан жобалардың салалық және өңірлік құрылымындағы теңгерімсіздік жатады», – делінген депутаттық сауалда. Бұл жолы мәселе тұспалдап емес, ашық айтылған: таңдалған жобалар жақсы болғанымен, нақты материалдық өнім бермейді.
ҚДБ: ЖОСПАРҒА САЙ ИГЕРУ
Премьер-министр Олжас Бектенов, әдеттегідей, депутаттармен келіспейтінін білдірді. Ол өз жауабында: «Қаржыландырудың басым бағыттары ретінде шикізаттық емес және жекеменшік секторды дамыту, экспортқа бағдарланған өндірістерді қолдау, еңбек өнімділігін арттыру және кәсіпорындардың инновациялық деңгейін көтеру, инфрақұрылым мен урбанизацияны және «жасыл» экономиканы дамыту, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешеннің техникалық жабдықталуы мен тиімділігін арттыру анықталған» деп жазған. Бұл аталғандардың қайсысына қонақүйлер мен жағажайлар жатады? Шамасы, «жекеменшік секторды дамыту» бағытына. Осылайша, түсініктеме аяқталғандай.
Сонымен қатар, қаржыландыруға ұсынылатын жобаларды іріктеу кезінде олардың стратегиялық басымдықтарға сәйкестігі мен жоғары мультипликативтік әсерге қол жеткізу қабілеті ескеріледі. Мұндай әсер жаңа жұмыс орындарының құрылуы, салық түсімдерінің артуы және ілеспе салалардың дамуын ынталандыру арқылы көрініс табуы тиіс. Бұл тұрғыда қонақүйлер мен жағажайлар да осы талаптарға толық сәйкес келеді деуге болады.
Күрделі өндірісті іске қосу үшін алдымен оны салу, қажетті жабдықтармен жарақтандыру, өндірістік желілерді іске қосу (білікті кадр тапшылығы жағдайында), кейін өнімге нарық табу және бірнеше жыл ішінде салынған инвестицияны өтеу қажет. Бұл — ұзақ әрі күрделі процесс. Ал қонақүй сынды жобаларда жағдай әлдеқайда жеңіл: жұмыс орындары бірден ашылады, қаржы айналымы дереу басталады, салық түсімдері бірінші жылдан-ақ түседі. Иә, экспорт та, импортты алмастыру да жоқ, бірақ қызмет көрсету саласы өзге бірқатар маңызды міндеттерді жылдам және жоғары табыстылықпен шеше алады.
Премьер-министрдің айтуынша, 2025 жылы нақты секторды қаржыландыруға «Бәйтерек» холдингі мен оның еншілес ұйымдары шамамен 8 трлн теңге бағыттаған. Аталған қаражаттың 67,7 пайызы 2025 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша игерілген. Алайда бұл қаражаттың қандай жобаларға бағытталғаны жөнінде нақты мәлімет берілмеген.
Сонымен қатар, ҚДБ еліміз үшін стратегиялық маңызы бар 17 жобаның 14-іне қаржылық қолдау көрсетуді жоспарлап отыр. Бұл жобалар экономиканың басым салаларын қамтиды: агроөнеркәсіптік кешен мен металдарды терең өңдеу, мұнай-, газ- және көмірхимия, тыңайтқыштар өндірісі, ауыр машина жасау және туризм. Атап айтқанда, қуаты жылына 120 мың автокөлікке дейінгі мультибрендті «Astana Motors Manufacturing Kazakhstan» зауыты жобасы аяқталды. Сонымен қатар, ҚДБ қарауында бірқатар жобалар бар. Атап айтсақ, жылына 2,45 млн тонна өнім шығаратын жаңа кокстық батареялар зауытының құрылысы, «Qarmet» АҚ-ның табиғи газ құбыры, сондай-ақ Астанада «Kazak Protein» ЖШС-ның бидай мен бұршақты дақылдарды терең өңдейтін интеграцияланған агроөнеркәсіптік кешен құрылысы жобалары бар. Осылайша, Премьер-министр өз сөзін нақтылай отырып, ҚДБ қаржысы қай салаларға бағытталатынын ішінара айқындап отыр.
Мемлекеттік қолдауға ие болып отырған барлық өндірістік-индустриялық бастамалар ресми мәлімдемелерде үнемі келер шақпен беріліп келетінін біз ғана байқадық па? Алматыдағы автозауытты қоспағанда, онда да Нұрлан Смағұловтың жеке тұлғасы мен нақты бизнес жүргізудегі тәжірибесі басты рөл атқарғандай. Ол бизнес жүргізуді қағаз жүзінде емес, нақты меңгерген. «Жоспарлаймыз, құрамыз, орындаймыз, қол жеткіземіз» деген сөз тіркестері үкіметтің кез келген бағыттағы есептерінде жиі кездеседі.
Өнеркәсіптік әлеуеті жоғары өндіріс нысандарын салуға Қазақстан асыға күтіп отырған инвесторлар да ақпаратты оқып, талдай алатын мамандар. Егер олар ресми арналардан жыл сайын бір мәселелер қайталанып, бір міндеттер қойылып жатқанын, ал бұл міндеттерді орындауға жауапты тарап ретінде үнемі мемлекет немесе оның ұлттық компаниялары аталып келе жатқанын көрсе, бұл – ойлануға тұрарлық жайт емес пе?
