Дәл осындай тұжырымға біз Мәжіліс депутаты Болатбек Нажметдинұлының Премьер-министр Олжас Бектеновпен жүргізген ресми хат алмасуын зерделеу нәтижесінде келдік. Бұл ретте мәжілісмен бюджет қаражатының айналымын бақылау жүйесіндегі жүйелі олқылықтарға назар аударады. Ал Үкімет басшысы мемлекеттік тапсырыстарды және ірі инвестициялық жобаларды мінсіз әрі ашық жүзеге асыру үшін барлық қажетті нормативтік-құқықтық база бар екенін алға тартып, депутат көтерген талап-арыздардың ешқайсысына тікелей жауап берген жоқ.
ҚҰРЫЛЫС САПАСЫ ҚАЙДА ҚАЛДЫ?
Болатбек Нажметдинұлының айтуынша, мемлекеттік тапсырыс пен квазимемлекеттік сектор және жер қойнауын пайдаланушылар жүргізетін сатып алулардың жиынтық көлемі жыл сайын 30 трлн теңгеге дейін жетеді. Сонымен бірге ол аталған қаржы айналымының ел экономикасының дамуына нақты қызмет етіп отырғанына күмән туғызатын бірқатар деректерді келтіреді.
«Ресми деректерге сәйкес штатында бар болғаны 31 қызметкері бар компания тұрғын үй сатып алу бағдарламасы аясында 495 пәтерді пайдалануға берген. Бұл көлем тоғыз қабатты тоғыз толыққанды тұрғын үйге тең. Мұндай нысандарды салу үшін кемінде 700-ден астам адам жұмыс істеуі тиіс, яғни штатта көрсетілген саннан шамамен 20 есе көп. Осыған байланысты мынадай сұрақ туындайды: егер мұндай көлемді жүзеге асыру үшін мыңға жуық жұмысшы тарту қажет болса, ал компанияда небәрі 31 қызметкер ғана болса, мұндай құрылысты қалай салуға болады? Бұл жағдай елдің барлық өңірлерінде кездесіп отыр. Талдау нәтижелері осындай компаниялардың мемлекеттік және квазимемлекеттік жобаларға кеңінен тартылатынын көрсетеді. Олар ондаған, тіпті жүздеген миллиард теңге көлеміндегі мемлекеттік тапсырыстардың бенефициарлары болып отыр. Сонымен қатар бұл ұйымдар бір мезгілде әлеуметтік нысандарды, мектептер мен ауруханаларды, инженерлік инфрақұрылым мен тұрғын үй құрылыстарын жүргізуде, алайда іс жүзінде олардың жеткілікті еңбек ресурстары да, өндірістік қуаттары да жоқ», – деп жазады Мәжіліс депутаты.
Оның пікірінше, жұмыстардың басым бөлігі бейресми түрде, «көлеңкеде», салық салу мен әлеуметтік аударымдарды айналып өтіп орындалады; қазақстандық үлес негізінде қағаз жүзінде ғана көрсетіледі, ал құрылыс алаңдарындағы жұмыс күші негізінен шетелдік азаматтардан тұрады.
Аталған нақты мысалға қатысты Олжас Бектенов түсініктеме берген жоқ. Дегенмен ол 2026 жылы қызметкерлер саны аз компаниялар іске асырып отырған ірі мемлекеттік инвестициялық жобаларға мемлекеттік аудит жүргізу жоспарланып отырғанын хабарлады.
Бұдан кейін біз Мәжіліс депутаты мен Премьер-министр арасындағы хат алмасуда жүйелі іркілістерді нақты сипаттау мен формалды бақылаудың көрсетілуі қалай тоғысқанын көрнекі түрде көрсетеміз. Сонымен қатар әңгіме жүздеген миллиард теңге көлеміндегі жұмыстар туралы болып отырғанын еске саламыз.
ЖҮЙЕДЕГІ БАСТЫ ЛОГИКАЛЫҚ КЕМШІЛІКТЕР
Болатбек Нажметдинұлының айтуынша, қолданыстағы заңнамада тіркелмеген жұмыс күшінің жаппай көлеңкелі жұмыспен қамтылуын және сатып алуларға «делдал» компаниялардың қатысуын шектейтін негізгі нормалар жоқ. Ол тиісті заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер мен қағидаларға сілтеме жасайды, алайда олардың өзінде де еңбекақы қоры бойынша ең төменгі талаптар бекітілмегенін атап өтеді. Өз кезегінде Олжас Бектенов мәжілісменнің дәлелдерімен келіспей, бірқатар нормативтік құқықтық актілерді атады. Аталған құжаттарда еңбек ресурстарына, еңбекақы қорының көлеміне, қызметкерлердің жұмыс өтіліне, сондай-ақ олардың біліктілігін растайтын құжаттарға қойылатын талаптар формалды түрде айқындалғанын жеткізді.
Алайда мәселе нормативтік-құқықтық база жеткіліксіз немесе заман талаптарына сай емес екенінде емес. Негізгі түйткіл – қолданыстағы нормативтік база іс жүзінде жұмыс істемей отыр.
Мәжіліс депутаты сондай-ақ адам ресурстары мен техникалық қуаттары жоқ, алайда ірі көлемдегі тендерлерді ұтып алып жүрген делдал компаниялар туралы Үкімет басшысының назарына жеткізеді. Ал Олжас Бектенов бұл мәселені мемлекеттік сатып алуларға қатысудың негізгі өлшемі саналатын формалды «қаржылық тұрақтылық» көрсеткішіне тіреп отыр. Бұл талаптың бухгалтерлік есеп-қисап арқылы еш қиындықсыз қолдан жасалуы мүмкін екені де атап өтіледі.
Айта кету керек, Премьер-министр келтірген кейбір нормативтік актілер де ескірген сипатқа ие.
«Цифрландыру шеңберінде “бір терезе” қағидаты бойынша құрылыс процесін ұйымдастыруға арналған ақпараттық жүйе енгізілді. Бұл жүйе құрылысқа қатысатын субъектілердің (тапсырыс беруші, мердігер, авторлық және техникалық қадағалау және басқа да тараптар) күнделікті жұмысын автоматтандыруға мүмкіндік береді. Мемлекеттік инвестициялар және квазимемлекеттік сектор қаражаты есебінен қаржыландырылатын құрылыс жобаларын іске асыру кезінде атқарушылық құжаттама электронды форматта жүргізіледі. Аталған жүйеде құрылыс нысандарына тартылған қызметкерлер туралы мәліметтерді (АО “Еңбек ресурстарын дамыту орталығы”) енгізуге арналған функционал қарастырылған», – делінген Олжас Бектеновтің жауабында.
Ол 2015 жылы 19 наурыздағы № 229 Ұлттық экономика министрінің бұйрығына сілтеме жасап отыр. Аталған құжатта құрылыс салушыларға атқарушылық құжаттаманы электронды форматта жүргізу талабы бекітілген. Алайда егер бұл талап ұзақ уақыт бойы қолданыста болса, еңбек нарығында көлеңкелі жұмыспен қамту не себепті он жылдан бері жойылмай келеді деген сұрақ туындайды. Сондай-ақ небәрі 31 қызметкердің күшімен ірі көлемдегі құрылыс жобалары жүзеге асырылғаны туралы депутат келтіріп отырған деректер қалай пайда болды деген мәселе де ашық қалып отыр.
БАСТЫ АЛҒЫШАРТТАР
Мемлекеттік сатып алулар туралы заңға небәрі бір жыл бұрын, дәл депутат көтеріп отырған мәселелер мен мақсаттарды ескере отырып, елеулі өзгерістер енгізілгенін ескерсек, Үкіметке соңғы жасалған мәмілелерге қайта сараптама жүргізіп, жаңа «осал тұстарды» айқындау орынды болар еді деп санаймыз. Алайда Премьер-министр мемлекеттік сатып алулар жүйесіндегі көлеңкелі жұмыстардың пайда болу себептеріне қатысты терең әрі жан-жақты талдау жүргізу жөнінде жоспарларын жариялаған жоқ.
2026 жылы ірі мемлекеттік инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша мемлекеттік аудит жүргізілетіні жарияланғанын ескерсек, қазіргі уақытта мұндай ауқымды тексерулер жүзеге асырылмай отыр деген қорытынды жасауға болады.
Болатбек Нажметдинұлының құрылыс жұмыстарын жүргізуге жалақыларын үшінші елдерге әкететін заңсыз жұмыс күшінің жаппай тартылып жатқаны жөніндегі сын-пікірлеріне жауап ретінде Премьер-министр қолданыстағы нормативтік база барлық еңбек шарттарын бірыңғай есеп жүйесінде бақылайтынын мәлімдейді. Алайда мұнда бір маңызды жайт бар: бұл жүйе тек ресми жұмыспен қамтылғандарды ғана қамтиды, ал заңсыз еңбек қатынастары оның аясынан тыс қалып отыр. Айта кету керек, формалды түрде жұмыспен қамтуды есепке алуға мүмкіндік беретін Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналары да көлеңкелі еңбек нарығына қарсы пәрменді құрал бола алмай отыр. Яғни депутат қолданыстағы бақылау тетіктерін сынға алса, Олжас Бектенов өз жауабында дәл осы тетіктерге сүйеніп отыр.
Елордасы бар, дамыған мемлекет саналатын Қазақстанда әлі күнге дейін қағаз жүзіндегі декларациялардың болуы олардың нақты орындалуын білдірмейтіні жөніндегі түсінік толық қалыптаспай отырғаны таңғалдырады. Осыған байланысты Мәжіліс депутаты мен Үкімет басшысы арасындағы хат алмасу мазмұны бірін-бірі естімейтін тараптардың диалогын еске салады.
Егер Премьер-министр айқын деректерді мойындап, тиісті министрліктер мен ведомстволарға себептерін анықтау, оларды жою және жағдайдың одан әрі дамуын жүйелі бақылауға алу жөнінде нақты тапсырмалар берген жағдайда не болар еді деген ой туады. Біздің ойымызша, бұл автоматты түрде кешенді талдауға, жауапты тұлғаларды анықтауға және кінәлілерді белгілеуге алып келер еді. Сонымен қатар салықтан тыс орындалған, құны миллиардтаған теңгеге бағаланатын жұмыстар қоғамдық кеңістікте ашық талқыланар еді. Ал барша тыныштықты сақтау үшін не істеліп отыр? Ештеңе.
