ТАРТАРИЯ, ТАТАРЛАР
ЖӘНЕ ГАМБУРГЕР
«Татар-моңғол езгісі» терминіндегі «моңғол» ұғымының анығына жеткендіктен, бірден «татарлар» ұғымын да қарастыруымыз қажет. Бұнда да небір қызықтарды ұшыратамыз.
Баршамызға белгілі, 5-ші ғасырда құл иеленуші Рим Империясы Еділ патша (Аттила) бастаған ғұндардың сұрапыл шапқыншылығынан күйреді. Сөйтіп, Еуропада анағұрлым озық феодалдық құрылысқа негізделген, кейін заманауи еуропалық елдерге үлгі болған көптеген қоғамдар пайда болды.
Ғұндардан тас-талқан болып жеңілген ежелгі римдіктер олардың Каспийден Тынық мұхитқа дейін созылып жатқан алып елін «Тартария» (лат. – Tartaria) деп атап, оны грек-рим мифологиясындағы тозақтың түпсіз тұңғиығы – Тартар сияқты сұмдық жер деп есептеген. Әлбетте, Тартарияда тұратын ғұндарды да римдіктер «тартарлар» деп атаған.
5-ші ғасырда ойдан шығарылған римдік «Тартария» атауын 13-ғасырдың басында Қасиетті Рим Империясындағылар қайтадан еске түсіріп, Шығыстағы Жеңіс Хан құрған түркілер Федерациясын солай атай бастады. Азия жайлы нақты деректері болмай, жалпылама ғана білгендіктен, Еуропаның ғылымы мен әдебиетінде, картографиясында Tartaria сөзі сонау 19-ғасырға дейін бүкіл Азияның атауы ретінде неғұрлым кең таралған болатын.
Русьте көшпенділер елін атау үшін, жер-жерде осы Tartaria деген еуропалық нұсқа бұрмаланып, Татария деп қолданылды, соған сай, орыс адамдары барша түркілерді татар, татарлар деп атай бастады.
Марко Поло өзінің атақты «Әлемнің алуандығы хақында» атты кітабының орыс тіліндегі тәржімасында ақылман Құбылай Ханды да асқан ілтипатпен «Бүкіл татардың Ұлы Ханы» деп атайды. Сірә, 14-ғасырдағы тұпнұсқасында «бүкіл тартардың» деп жазылса керек.
Лев Толстой өзінің кавказдық әңгімелерінде таулық шеркестерге қатысты ылғи «татар» сөзін қолданады. Сол сияқты, орыс басқыншылары да түркі тілдерінде сөйлейтін басқа да кавказ халықтары: құмық, қарашай, ноғай, балқар және әзербайжан өкілдерін солай атаған.
Русьтің шығыс шекараларына тақау жерлерде тұрған түркі көшпенділері – қыпшақтар, бұлғарлар, печенегтер, құмандар, хазарларға да «татар» деген орыс анықтамасы телініп, славяндармен бірге олар да қазіргі татар халқының этногенезіне (яғни, дара халық болып ұйысуына) белсенді қатысты, сөйтіп, өзіндік еуразиялық генотипін, тілін, мәдениеті мен мемлекеттілігін қалыптастырған татар халқы пайда болды. Көршілес орыс халқының тұқымында татарлардың да қаны барына меңзеген Наполен айтқандай: Grattez le russe, et vous trouverez le tartare (орыстың бетін тырнасаң, ар жағынан татар шығады).
Біздің әңгімеміз дастарқан басында басталып, ас-ауқат турасында өрбігендіктен, «тартар» деп аталатын тағамдардың да әлемге әйгілі екенін айта кетейік. Барлық еуропалық, әсіресе, деңгейі биік француз және неміс мейрамханаларында Boeuf a la tartar деп аталатын экзотикалық тағам ұсынады. Ол тартылған шикі еттен жасалып, тепсе темір үзетін дала жауынгерлері татарлардың өте пайдалы дәстүрлі тамағына баланады.
Мейрамханалардың керемет тамағын жеп дағдыланбаған мен үшін, еуропалық тартар – адам жегісіз жиіркенішті бірдеңе. Тамақты талғап жейтін әрі өздері де бармақтарынан бал тамған аспаз татарлар осы бір дәмсіз, оның үстіне ішек ауруларын тудыратын шикі тағамды жеген деп ойламаймын.
Тоңазыған шикі етті бірдеңе етіп жеу үшін, еуропалықтар оған дәмді тұздық қосып береді. Әлбетте, оның да аты – «тартар». «Тұздық – аспаздың қателігін түзетудің ең соңғы амалы!» деп тегін айтылмайды ғой.
Шамалауымша, Boeuf a la tartar – әзіл-оспақтан туған тағам. Жас жауынгерлеріміз зеріккенде, өздеріне тесірейе қараған еуропалықтарды келеке ғып, көңіл көтерген. Олардың өздерінен өлердей қорқатынын білетін далалықтар, қанжығадағы қоржыннан таза шүберекке оралған бір кесек шикі етті алып шығып, көрсетіп тұрып:
– Қараңдар, біз жылқы етін шикідей жейміз! Жаман болсаңдар, сендерді де парша-парша қылып кескілеп, тұздамай-ақ қылғыта саламыз! – деп, одан әрмен әлгілердің үрейін ұшырған.
Содан шошынған еуропалықтардың ауыздары ашылып, көздері бақырайғанын көріп, біздің жындысүрейлер қарқылдай күліп, мәз болған! Сөйтіп, күллі Еуропада қырғын күлкі, ырғын қызыққа батып жүрген! Ол шикі еттің кәдімгі жорық кезінде жауынгерлерге берілетін азық екенін еуропалықтар қайдан білсін.
Сол етті шыбыққа немесе жебеге шұжық құсатып түйреп, аз-кем аялдаған жерде от тұтата қойып, қуырғанда, демде пісетін болған. Осылай өз асын өзі пісіріп, Әскерде «люля-кәуап» деп аталатын ыстық та дәмді етті жеп, тойып алған біздің жауынгеріміз одан әрі жортып кете берген.
Қазіргі бүкіл қоғамдық тамақтандыру саласындағы fast-food тартылған етке негізделген. Өйткені, ол тез піседі әрі өте арзан. Арзан болатыны – ұшаның ең бір дәмсіз әрі қатты бөліктерін, ет қиқымдарын, тіпті, жылпос аспаз-кәуапшылар қалжыңдап айтатын «құлақ, мұрын, кеңірдек, құйрық, сирақ, ащы ішек» сияқты етке жатпайтындарды да етпен қоса тартып, кәдеге жаратып жіберуге болады. Әйтпесе, оларды қайда жібереді, лақтырып тастай ма?
Теледидар арқылы танылған мықты ағылшын аспазы Джейми Оливер көрермендерге әлемдік fast-food рәмізіндегі басты элемент – гамбургерге қосатын қуырылған котлетті ойлап тапқан әсте Гамбург тұрғындары емес, айбынды түркі жауынгерлері татарлар екендігін ашық айтып, тәптіштеп түсіндіреді. Аман бол, Джейми!
Сонымен, біз енді «татар» сөзі мен оның «моңғол» деген синонимінің орысша мағынасын білеміз. Бұл орыс тарихшылары «татар-моңғол езгісі» («татаро-монгольское иго») деп атаған дәуірлік оқиғаның артында кім тұрғанын анықтауымызға мүмкіндік береді.
Былай қарағанда, «татар-моңғол» тіркесі «майлы май» дегендей, бір ұғымды беретін екі сөздің орынсыз қайталануы сияқты болып естіледі. Бірақ, бұл терминнің орыс тарихнамасында 19-ғасырда туғанын ескерген абзал. Сол кезде славяндар 6 ғасыр бойы өздерімен тату тұрған жақын көршілері татарлар (еуро-түркілер) мен мүлдем алыстағы көршілері моңғолдардың (жай ғана түркілердің) сырт келбетіндегі айырмашылықтарды айқын байқаған. Сөйтіп, «татар-моңғол езгісі» деп аталатын тарихи оқиғаға еуропалық түркілердің де, жай түркілердің де қатысқанын көрсету үшін, екі түрлі топтың екеуін де бір терминмен таңбалауға тура келген.
Аталмыш тіркестегі «татар-моңғол»-дың басын ашып алдық. Енді бастаған істі аяғына жеткізіп, «иго» сөзін қарастырайық. Дальдің түсіндірме сөздігіне сәйкес, «иго дегеніміз – жарма, мойынтұрық, яғни, жұмысқа жегетін малға кигізетін қамыт». Осыған орай, қайтадан дұрыстап түсіндірер болсақ, «татар-моңғол езгісі» атауының әдеттегіден өзгеше мағына беретіні белгілі болады:
«Жұрт моңғолдар деп те атайтын татарлар, шынында да, мойындарына қамыт киіп, 300 жыл бойы, ат сияқты, ауыр еңбекке жегілді, сөйтіп, бытыраңқы Русьті еуропалық құлдықтан құтқарды, орыс князьдіктерінің басын қосты, олардың экономикасын дамытты, соның арқасында Ресей деп аталатын Ұлы мемлекет өмірге келді».
Олардың неге бұлай еткенін, істің жайы қалай болғанын келесі әңгімеде баяндаймын.
Кітаптың бірінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Алғы сөз»
Кітаптың екінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Зор күмәндар бастауы»
Кітаптың үшінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Халықтың аспаздық өнері – тарих айнасы»
Кітаптың бесінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Ұлы Қытай қорғаны»
Кітаптың алтыншы бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Ұлы Қытай қорғаны. Моңғол ұғымы»
Кітаптың жетінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Қазақстан туы. Тәңіршілдік»
Кітаптың сегізінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Кедей қалай хан болды?»
Кітаптың тоғызыншы бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Мәңгі ел құру жоспары»
Кітаптың оныншы бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Көшпенділердің жаңа экономикалық саясаты»
Кітаптың он бірінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Ұлы сауда көлігі»
Кітаптың он екінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. «Жүн жолы» жобасы»
Кітаптың он үшінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Мәңгі елдің қарыштап өсіп-өркендеуі»
Кітаптың он төртінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Ұлы хан сайлауы»
Кітаптың он бесінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Хорезм ілгерілеуге қарсы»
Кітаптың он алтыншы бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Хорезм халықтарының жүректерін жаулау»
Кітаптың он жетінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Екінші мыңжылдық тұлғасына қарсы»
Кітаптың он сегізінші бөлімі «Бешпармақ. Инженер толғанысы. Орыс мәселесі»
Бешпармақ. Инженер толғанысы. ЖАППАЙ ҚОНЫС АУДАРУ. ҰЛЫ ХАННЫҢ СОҢҒЫ ЖОБАСЫ
Бешпармақ. Инженер толғанысы. ҚАЗІРГІ МОҢҒОЛДАР. АРИФМЕТИКАЛЫҚ АҚИҚАТ
Бешпармақ. Инженер толғанысы.ТАРТАРИЯ, ТАТАРЛАР ЖӘНЕ ГАМБУРГЕР
